"Ό,τι δε σε σκοτώνει, σε κάνει πιο δυνατό."

Κατ’ αναλογία, το εντομοκτόνο σκεύασμα που δε σκοτώνει το επιβλαβές έντομο, καθιστά το τελευταίο τελικά ισχυρότερο. Αυτό το αξιοπερίεργο βιολογικό φαινόμενο είναι γνωστό ως όρμηση.

Η όρμηση πλέον αποτελεί ένα πεδίο με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους εντομολόγους, σαφώς και συμπεριλαμβανομένων εκείνων που μελετούν τις επιπτώσεις των εντομοκτόνων στα έντομα. Όπως μπορεί να γίνει αμέσως  αντιληπτό, οι επιπτώσεις είναι άμεσες στη γεωργία.

Τι ακριβώς όμως είναι η όρμηση;

Η όρμηση αναφέρεται στην ανταπόκριση ενός οργανισμού σε ένα στρεσογόνο παράγοντα, όπου μια χαμηλή δόση του παράγοντα άγχους προκαλεί ένα διεγερτικό αποτέλεσμα, όπως αυξημένη αναπαραγωγή,  καθώς μια υψηλή δόση είναι πολύ βλαβερή ή θανατηφόρα.

Στην περίπτωση ενός εντόμου, οι παράγοντες άγχους θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν πράγματα όπως εντομοκτόνα, θερμοκρασίες έξω από τα φυσιολογικά για το έντομο, ανεπάρκεια σε τροφή και οξυγόνο.

Αλλά οι ορμονικές αποκρίσεις δεν περιορίζονται στα έντομα. Έχουν παρατηρηθεί σε πολλούς άλλους οργανισμούς, που κυμαίνονται από μικρόβια και φυτά έως και τους ανθρώπους.

Το  πώς ακριβώς λειτουργεί η όρμηση, δεν είναι ακόμη πλήρως κατανοητό. Πιθανόν η πιο συχνά αναφερόμενη γενική θεωρία είναι η ιδέα της υπεραντιστάθμισης. Τα συστήματα που επηρεάζουν την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή (σε έντομα και άλλους οργανισμούς) είναι αυτορρυθμιζόμενα και εργάζονται σε μηχανισμούς ανάδρασης.  

Έτσι, κάθε είδους διαταραχή στις διαδικασίες αυτές μπορεί να οδηγήσει το σύστημα στο να προσπαθήσει να διορθώσει και να αντισταθμίσει υπερβολικά την όλη κατάσταση.

Για παράδειγμα, ας πούμε ότι ένα έντομο εκτίθεται σε μια χαμηλή δόση ενός δηλητηρίου που προκαλεί το αναπαραγωγικό του σύστημα να ξεφύγει ελαφρώς από την ισορροπία του. Σύμφωνα με τη θεωρία της υπεραντιστάθμισης, το αναπαραγωγικό σύστημα θα προσπαθήσει να εξουδετερώσει το πρόβλημα, αλλά προσωρινά θα υπερβεί την ανταπόκρισή του, οδηγώντας σε υψηλότερη αναπαραγωγή.

Οι αποκρίσεις αυτές εξελίχθηκαν για εκατομμύρια χρόνια ως μηχανισμοί των οργανισμών να αντιμετωπίζουν χαμηλές ποσότητες στρες. Ωστόσο, μόλις πρόσφατα οι επιστήμονες αναγνώρισαν τέτοιες απαντήσεις ως ένα πραγματικό φαινόμενο.

Τεκμηριωμένα περιστατικά όρμησης υπάρχουν σε όλα τα είδη εντόμων καθώς και σε διαφορετικές τάξεις και οικογένειες.

Το στρες στο οποίο μπορεί να εκτίθεται ένα έντομο μπορεί να αφορά στη θερμοκρασία, στην ακτινοβολία, σε χημικές ουσίες. Γι’αυτούς ακριβώς τους λόγους, η όρμηση εμφανίζεται ευρέως και έχει γίνει αποδεκτή από τους ερευνητές.

Η όρμηση ως φαινόμενο άρχισε να αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν κατά τη διάρκεια ερευνών, έντομα εκτέθηκαν σε εντομοκτόνο ουσία υπό χαμηλή δοσολογία και τα αποτελέσματα που προέκυψαν ήτανε η επιβίωσή τους και το υψηλότερο βάρος των προνυμφών. Πραγματικά, τα αποτελέσματα ήταν εκ διαμέτρου αντίθετα από τα αναμενόμενα. 

Οι εργαστηριακές μελέτες αφορούν έντομα και πώς αυτά επηρεάζονται μετά από έκθεσή τους σε εντομοκτόνα σκευάσματα. Συγκεκριμένα, η επίδραση του imidacloprid στην Πράσινη Αφίδα.

Η έρευνα δείχνει ότι όταν η αφίδα εκτίθεται σε χαμηλές δόσεις imidacloprid, η αναπαραγωγική ικανότητα της αφίδας αυξάνεται.

Έτσι εξηγούνται φαινόμενα κατά τα οποία πληθυσμός των αφιδών σε ένα φυτό μπορεί να διπλασιαστεί λόγω έκθεσης στο εντομοκτόνο που υποτίθεται ότι θα τις σκότωνε.

Τα παραπάνω συμπεράσματα σαφώς και είναι περισσότερο αντιπροσωπευτικά για την περίπτωση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών όπου και οι παράγοντες ανάπτυξης των καλλιεργειών είναι ελεγχόμενοι κατά πολύ.

Στην περίπτωση του χωραφιού, πολλοί είναι οι διαφορετικοί παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν τελικά σε εφαρμοζόμενες δόσεις του εντομοκτόνου αρκετά μικρότερες σε σχέση με τη θανατηφόρο.

Στο ύπαιθρο τα εντομοκτόνα διασπώνται με την πάροδο του χρόνου.

Το ηλιακό φως, η μικροβιακή υποβάθμιση, η βροχή και οι καιρικές συνθήκες γενικά, αποτελούν αυτούς τους δυσμενείς παράγοντες μείωσης της αρχικής δοσολογίας του σκευάσματος.

Αναπόφευκτα λοιπόν, συνθήκες όρμησης είναι πολύ πιθανό να αναπτυχθούν σε συνθήκες αγρού.

Πιθανές συνέπειες της όρμησης στη γεωργία

Γεγονός είναι ότι η προκαλούμενη από εντομοκτόνα όρμηση  θα μπορούσε να καταστήσει ακόμη πιο επιδεινούμενο το πρόβλημα των βλαβερών εντόμων, προκαλώντας επανεμφάνιση επιβλαβών οργανισμών καθώς και δευτερογενείς επιδημίες.

Η αναζωογόνηση των παρασίτων συμβαίνει όταν ο πληθυσμός ενός παρασίτου που αντιμετωπίζεται με εφαρμογή εντομοκτόνων σκευασμάτων, αυξάνεται ταχέως σε ακόμη υψηλότερους αριθμούς σε σχέση με αυτούς πριν την εφαρμογή του σκευάσματος.

Επίσης, δευτερογενείς εστίες παρασίτων μπορούν παράλληλα να αναπτυχθούν, τα οποία παράσιτα αποτελούσαν αρχικά λιγότερο σημαντικούς στόχους για το εφαρμοζόμενο σκεύασμα.

Οι εκρήξεις πληθυσμών των βλαβερών εντόμων μετά από μια μικρότερη δόση εντομοκτόνου σκευάσματος, πιθανά να οφείλονται στις βλαβερές επιπτώσεις του εφαρμοζόμενου εντομοκτόνου στα ωφέλιμα έντομα τα οποία και αποτελούν τους φυσικούς εχθρούς του εντόμου-στόχου. Βέβαια η παραπάνω υπόθεση δεν επιβεβαιώνεται πάντα.

Η όρμηση επίσης προκαλεί σημαντικές επιπτώσεις στις ευπαθείς καλλιέργειες, οπότε οι παραγωγοί εφαρμόζουν μεγαλύτερες ποσότητες φυτοφαρμάκων με άμεση συνέπεια το αυξανόμενο κόστος.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και η θετική όψη της όρμησης.

Οι εταιρείες παραγωγής ωφέλιμων εντόμων θα μπορούσαν να  επωφεληθούν από τα αποτελέσματα της όρμησης. Θα μπορούσαν να προκαλέσουν οποιουδήποτε είδους ήπιο στρες στα εκτρεφόμενα έντομα ώστε τελικά αυτά, λόγω των συνθηκών να αναγκαστούν να βρουν αποτελεσματικότερους τρόπους εξεύρεσης συντρόφου, να εκδηλώνουν χαμηλότερη θνησιμότητα κ.α.

Στην ουσία αυτό που επιδιώκεται μέσω της όρμησης είναι να αναγκαστεί το έντομο να αντιμετωπίσει αποτελεσματικότερα τις επακόλουθες πιέσεις κατά τη διάρκεια της ζωής του αλλά αυτό να μεταδοθεί και ως χαρακτηριστικό στις επόμενες γενεές. Αυτό ακριβώς είναι πλέον γεγονός στις αφίδες.

Επίσης, εξετάζεται εργαστηριακά, το ενδεχόμενο η όρμηση να μπορεί εντέλει να συμβάλλει στην αντοχή των εντόμων απέναντι στα εντομοκτόνα.

Οι ερευνητές θέλουν να διαπιστώνουν αν η έκθεση του εντόμου σε χαμηλές δόσεις εντομοκτόνου που μπορεί να προκαλέσουν την όρμηση, προκαλούν επίσης το έντομο να παράγει περισσότερα ένζυμα αποτοξίνωσής του από αυτήν την ουσία, κάτι που όντως συμβαίνει στον άνθρωπο.

Όταν ένας ζωντανός οργανισμός, όπως και τα έντομα εκτίθενται σε δηλητήρια, υπάρχουν ένζυμα που διασπούν αυτά τα δηλητήρια. Έτσι, εάν το έντομο εκτίθεται σε ήπιες δόσεις εντομοκτόνου, βλέπουμε άραγε περισσότερα από αυτά τα ένζυμα;

Άλλη μία σκοπιά από την οποία θα πρέπει να εξεταστεί το όλο θέμα είναι εάν η έκθεση σε ήπιες δόσεις ενός εντομοκτόνου μπορεί να αυξήσει τις μεταλλάξεις στα έντομα. Απ’ότι είναι γνωστό, οι μεταλλάξεις προκαλούνται από εκδηλώσεις άγχους.

Όλα τα παραπάνω που αναφέρθηκαν είναι περιπτώσεις που ερευνώνται ώστε τελικά να καταλήξουμε στα κατάλληλα και σωστά συμπεράσματα όσον αφορά στο φαινόμενο της όρμησης.

Τι πρέπει όμως τελικά να γίνει;

Σίγουρα υπάρχουν πολλά ακόμη να μάθουμε επί του θέματος αλλά παρ’όλα αυτά, κάποιες προτάσεις θα μπορούσαν να γίνουν για τη μείωση των πιθανών κινδύνων:

✔ Παρακολούθηση του πληθυσμού των επιβλαβών εντόμων μετά από την εφαρμογή του φυτοφαρμάκου.

Η όρμηση εκδηλώνεται περισσότερο στην περίπτωση των διασυστηματικών εντομοκτόνων και ειδικά στην περίπτωση εφαρμογής τους σε σπόρους, οπότε και το φυτοφάρμακο αντιμετωπίζει αρχικών σταδίων παράσιτα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η δόση του εφαρμοζόμενου εντομοκτόνου θα μεταβεί σε ποσότητα μικρότερη της θανατηφόρου μετά από μερικές εβδομάδες.

✔ Σωστή εφαρμογή του σκευάσματος και καλή κάλυψη της καλλιέργειας.

Αυτό θα ελαχιστοποιήσει την έκθεση των εντόμων σε δόσεις του εντομοκτόνου μικρότερες της θανατηφόρου οι οποίες θα μπορούσαν πιθανώς να προκαλέσουν και φαινόμενα όρμησης.

✔ Αποφυγή της μείωσης της προτεινόμενης δόσης, βάσει ετικέτας.

Κάνοντας αυτό, πολλοί παραγωγοί ενθαρρύνουν την ανάπτυξη ανθεκτικότητας του εντόμου-στόχου στο εντομοκτόνο σκεύασμα. Επίσης, υπό αυτές τις συνθήκες, δευτερεύοντες στόχοι μπορούν να αναπτυχθούν προκαλώντας έτσι επιπλέον προβλήματα για τον καλλιεργητή.

Η ετικέτα λοιπόν είναι ένα επίσημο έγγραφο και οι οδηγίες της απαράβατοι κανόνες.

Τις πιο πολλές φορές, οι λόγοι που καθιστούν απαραίτητη προϋπόθεση χρήσης οποιουδήποτε φυτοφαρμάκου την αυστηρή εφαρμογή των οδηγιών της ετικέτας, μπορεί να μην είναι τόσο προφανείς ή τόσο κατανοητοί από όλους.

Το μόνο σίγουρο είναι πως η μη συμμόρφωση με τις οδηγίες, καταλήγει σίγουρα σε κάποιο πρόβλημα, άλλοτε μικρό και άλλοτε μεγάλο.