Εκτιμάται ότι οι ασθένειες μαζί με τα έντομα και τα ζιζάνια καταστρέφουν ή μειώνουν την παραγωγή όλων των καλλιεργειών παγκοσμίως κατά 31-42 % το χρόνο.
Στο ποσοστό αυτό πρέπει να προστεθούν και οι απώλειες των γεωργικών προϊόντων μετά τη συγκομιδή, ύψους 6-12 %, όπως και οι απώλειες που οφείλονται σε παράγοντες του περιβάλλοντος όπως παγετός, ξηρασία, πλημμύρες κλπ.
Ένα από τα βασικά μέτρα αντιμετώπισης των ασθενειών στα δένδρα είναι η χρήση γεωργικών φαρμάκων είτε με εφαρμογή τους απευθείας στην καλλιέργεια ή ακόμη και μετασυλλεκτικά στα γεωργικά προϊόντα.
Η χρήση όμως αυτή εκτός του ότι αυξάνει σημαντικά το κόστος παραγωγής, επιβαρύνει συχνά τα γεωργικά προϊόντα με υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων αλλά και το περιβάλλον με τοξικές χημικές ουσίες.
Για το λόγο αυτό έχουν αναπτυχθεί άλλες μέθοδοι ελέγχου των φυτικών ασθενειών, φιλικές προς τον παραγωγό, τον καταναλωτή και το περιβάλλον, όπως είναι η χρήση πιστοποιημένου πολλαπλασιαστικού υλικού απαλλαγμένου από ασθένειες αλλά και εχθρούς, η χρήση ανθεκτικών υποκειμένων και ποικιλιών, η χρήση βιολογικών ουσιών και οργανισμών αλλά και η εφαρμογή ορθών καλλιεργητικών πρακτικών.
Στόχος λοιπόν πρέπει να είναι αφενός μεν η μείωση των απωλειών της παραγωγής, αφετέρου δε η βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων αγροτικών προϊόντων με ταυτόχρονη προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος.
Ο φυτοϋγειονομικός έλεγχος και η χρήση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού εμποδίζουν τη μετάδοση ασθενειών σε μεγάλες αποστάσεις και την εισαγωγή νέων παθογόνων σε μια χώρα. Όσον αφορά τα καλλιεργητικά μέτρα, θα γίνει εκτενής αναφορά παρακάτω.
Γενικά καλλιεργητικά μέτρα
Τα διάφορα καλλιεργητικά μέτρα πρόληψης των ασθενειών έχουν στόχο την παρεμπόδιση εισόδου των παθογόνων, την καταστροφή των αρχικών εστιών μόλυνσης ή τη μείωση του πληθυσμού των παθογόνων και τη βελτίωση της ανθεκτικότητας των δένδρων στα παθογόνα.
Στα γενικά καλλιεργητικά μέτρα πρόληψης των ασθενειών σε δενδροκαλλιέργειες περιλαμβάνονται τα παρακάτω:
✔ Επιλογή κατάλληλου αγροτεμαχίου
Ο τύπος, το βάθος, η δομή και το ιστορικό του εδάφους αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στην ανάπτυξη των δένδρων και στην ενίσχυση της άμυνάς τους στα διάφορα παθογόνα.
Τα αμμώδη - αμμοπηλώδη εδάφη είναι κατάλληλα για πρώιμη παραγωγή, αερίζονται καλά, είναι ευκατέργαστα, στραγγίζουν και ζεσταίνονται γρήγορα το χειμώνα και την άνοιξη. Χάνουν εύκολα την υγρασία τους και απαιτούν συχνές και ελαφριές λιπάνσεις κατά τη διάρκεια ανάπτυξης της καλλιέργειας. Βελτιώνονται με την προσθήκη οργανικής ουσίας.
Τα βαριά - αργιλλώδη εδάφη είναι πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία, συγκρατούν καλά την υγρασία, είναι κατάλληλα για όψιμες φυτεύσεις γιατί είναι δροσερά και υγρά, ενώ πρέπει να αποφεύγεται η καλλιέργειά τους όταν είναι πολύ υγρά.
Το βάθος του εδάφους δεν πρέπει να αποτελεί περιοριστικό παράγοντα στην ελεύθερη ανάπτυξη του ριζικού συστήματος. Πρέπει να επιδιώκονται βαθιά εδάφη χωρίς αδιαπέραστα στρώματα.
Επίπεδα και συνεκτικά εδάφη, παρουσιάζουν προβλήματα αποστράγγισης και ευνοούν την ανάπτυξη εδαφογενών ασθενειών. Δημιουργούνται συνήθως λόγω συγκέντρωσης αλάτων που προέρχονται από την υπερβολική χρήση λιπασμάτων ή από την άρδευση με νερό υψηλής αλατότητας.
Στην επιλογή του κατάλληλου αγροτεμαχίου πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το ιστορικό του εδάφους όσον αφορά την ύπαρξη παθογόνων εδάφους. Αυτό μπορεί να προσδιοριστεί σε κάποιο βαθμό από την εμφάνιση ανάλογων ζημιών σε προηγούμενες φυτεύσεις.
Τέλος, η ύπαρξη γειτονικών οπωρώνων με σοβαρές προσβολές αποτελούν εστίες μόλυνσης και για τους υπόλοιπους οπωρώνες της περιοχής. Για το σκοπό αυτό, τα απαραίτητα καλλιεργητικά μέτρα θα πρέπει να λαμβάνονται από όλους τους παραγωγούς μιας περιοχής.
✔ Προετοιμασία εδάφους
Ένα έδαφος ισοπεδωμένο, χωρίς περιοχές συγκράτησης του νερού, χωρίς πολυετή ζιζάνια αλλά και η σωστή καλλιέργεια του (όργωμα, σβάρνισμα) - όταν το έδαφος βρίσκεται στο ρώγο του - βελτιώνει τις φυσικές του ιδιότητες, βοηθά στην αποσύνθεση της οργανικής ουσίας αλλά και μειώνει τα παθογόνα εδάφους.
✔ Λίπανση καλλιέργειας
Η θρέψη επηρεάζει τον ρυθμό ανάπτυξης και την ετοιμότητα των δένδρων να αντιμετωπίσουν τις προσβολές από παθογόνα.
Γενικά, τα δένδρα που λαμβάνουν μια ισορροπημένη λίπανση, στην οποία όλα τα απαιτούμενα θρεπτικά στοιχεία υπάρχουν στις σωστές αναλογίες, είναι πιο ικανά να προστατέψουν τους εαυτούς τους από νέες προσβολές και να μειώσουν τις ήδη υπάρχουσες, σε σχέση με εκείνα που εφοδιάζονται με ένα ή περισσότερα θρεπτικά στοιχεία σε ποσότητες μεγαλύτερες ή μικρότερες από την κανονική.
Όμως και η ισορροπημένη λίπανση ακόμη μπορεί να ευνοήσει την ανάπτυξη μιας ασθένειας, όταν η συγκέντρωση όλων των θρεπτικών στοιχείων αυξάνεται ή μειώνεται πέρα από ένα συγκεκριμένο εύρος.
✔ Άρδευση καλλιέργειας
Η υψηλή υγρασία του εδάφους και της ατμόσφαιρας αποτελούν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης ασθενειών. Σε αυτό συμβάλλουν και οι υπερβολικές αρδεύσεις, ιδιαίτερα μάλιστα, όταν αυτές γίνονται με καταιονισμό.
Η εφαρμογή στάγδην άρδευσης, εκεί όπου υπάρχει δυνατότητα, διατηρεί το φύλλωμα των δένδρων στεγνό, μειώνοντας τον κίνδυνο προσβολής από ασθένειες.
Όσον αφορά το χρόνο ποτίσματος, θα πρέπει να γίνεται σε ώρες που δεν παρατείνεται η διαβροχή του φυλλώματος (π.χ. το πρωί) σε σχέση με την παρουσία δρόσου, ομίχλης ή βροχής.
✔ Αποστράγγιση εδάφους
Η ικανοποιητική αποστράγγιση του εδάφους μειώνει τον πληθυσμό και τη δραστηριότητα ορισμένων παθογόνων.
Η υψηλή εδαφική υγρασία βοηθά στον πολλαπλασιασμό και στην αύξηση της δραστηριότητας των παθογόνων αλλά και μειώνει τη δυνατότητα των δένδρων να αμυνθούν λόγω μειωμένης διαθεσιμότητας οξυγόνου και μειωμένης θερμοκρασίας στο ριζικό τους σύστημα.
Η δημιουργία αναερόβιων συνθηκών, ενθαρρύνει επίσης, τη δραστηριότητα αρκετών σαπροφυτικών και δευτερογενών οργανισμών που προκαλούν πρόσθετη ζημιά στο ριζικό σύστημα. Πολλά είναι και τα παθογόνα (π.χ. φυτόφθορα) που προκαλούν συνήθως σοβαρές ζημιές στα δένδρα όταν το έδαφος έχει μεν υγρασία αλλά όχι υπερβολική.
Βελτίωση της αποστράγγισης του εδάφους επιτυγχάνεται βελτιώνοντας τη δομή του εδάφους, με εφαρμογή χλωράς λίπανσης, χρήση εδαφοβελτιωτικών υλικών (άμμος, γύψος κ.ά.) καθώς επίσης και με φύτευση των δένδρων σε "σαμάρια".
✔ Καταστροφή ζιζανίων
Αρκετά ζιζάνια αποτελούν πηγή ασθενειών για τα καλλιεργούμενα δένδρα.
Επίσης, ανταγωνίζονται σε χώρο και θρεπτικά στοιχεία την καλλιέργεια αυξάνοντας έτσι την ευαισθησία της στα παθογόνα. Τέλος, αυξάνοντας τη σχετική υγρασία στο μικροπεριβάλλον του οπωρώνα υποβοηθούν την ανάπτυξη ασθενειών.
Για τους παραπάνω λόγους τα ζιζάνια πρέπει να διαχειρίζονται με την πιο κατάλληλη μέθοδο, είτε με τη χρήση ζιζανιοκτόνων είτε με χορτοκοπή.
✔ Κλάδεμα
Με το κλάδεμα διαμορφώνεται η κόμη του δένδρου ώστε να επιτυγχάνεται καλός αερισμός και μείωση της υψηλής υγρασίας που ευνοεί την ανάπτυξη μυκητολογικών ασθενειών.
Αφαιρούνται οι λαίμαργοι βλαστοί που είναι ευπαθείς ιστοί σε μυκητολογικές και βακτηριολογικές προσβολές και αφαιρούνται και καίγονται οι προσβεβλημένοι κλάδοι όπου διαχειμάζουν πολλά παθογόνα.
Οι τομές κλαδέματος πρέπει να απολυμαίνονται με διάφορα εγκεκριμένα και κατάλληλα φυτοπροστατευτικά σκευάσματα γιατί αυτές όπως και τα τραύματα αποτελούν σημεία εισόδου μυκητολογικών ασθενειών.
Τα κλαδευτικά εργαλεία πρέπει να απολυμαίνονται μετά από κάθε τομή για την αποφυγή μετάδοσης μολυσμάτων από ασθενή σε υγιή δένδρα.
✔ Επιμελής καθαρισμός των γεωργικών μηχανημάτων
Η διασπορά των παθογόνων, ιδιαίτερα αυτών που προσβάλλουν τον λαιμό και το ριζικό σύστημα των δένδρων πραγματοποιείται και με τη μεταφορά χώματος και φυτικού υλικού.
Ο επιμελής καθαρισμός των γεωργικών μηχανημάτων και των παρελκόμενων του γεωργικού ελκυστήρα μειώνει τις πιθανότητες διασποράς των μολυσμάτων.
Ειδικά καλλιεργητικά μέτρα / Ειδικές οδηγίες
Κατά την εγκατάσταση ενός οπωρώνα αχλαδιάς ή μηλιάς συστήνονται τα παρακάτω καλλιεργητικά μέτρα:
► Η αποφυγή φύτευσης των δένδρων σε περιοχές με υγρό κλίμα για την αποτροπή ανάπτυξης σοβαρών ασθενειών όπως το φουζικλάδιο, η σεπτορίωση, η μονίλια (φαιά σήψη) και το βακτηριακό κάψιμο.
► Ειδικά για την αχλαδιά, η αποφυγή περιοχών όπου στην αυτοφυή βλάστηση υπάρχουν είδη φυτών δένδρων που είναι δευτερογενείς ξενιστές ασθενειών ή είναι ευπαθείς σε ασθένειες της αχλαδιάς. Η ασθένεια της σκωρίασης προσβάλλει την αχλαδιά μόνο αν υπάρχουν αυτοφυή ή καλλιεργούμενοι καλλωπιστικοί κέδροι σε απόσταση 500 - 1000m από τον οπωρώνα.
► Η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών ως μέτρο αντιμετώπισης του φουζικλαδίου και της αλτερναρίωσης.
► Η χρήση ανθεκτικών υποκειμένων ως μέτρο αντιμετώπισης της φυτόφθορας, των σηψιρριζιών και του βακτηριακού καψίματος.
► Η φύτευση των υγιών δενδρυλλίων στοίδιο βάθος που ήταν και στο φυτώριο. Το σημείο εμβολιασμού να βρίσκεται πάντοτε πάνω από την επιφάνεια του εδάφους για την προληπτική καταπολέμηση μυκητολογικών και βακτηριολογικών ασθενειών.
Σε εγκατεστημένους οπωρώνες συστήνονται τα παρακάτω καλλιεργητικά μέτρα:
► Το κατάλληλο κλάδεμα κατά την περίοδο του ληθάργου είναι ένα από τα καλλιεργητικά μέτρα εναντίον του φουζικλαδίου, του ωιδίου, της μονίλιας (φαιάς σήψης), της σεπτορίωσης και των βακτηριώσεων.
► Η αφαίρεση και το κάψιμο των προσβεβλημένων κλάδων και κλαδίσκων. Η εκρίζωση και η απομάκρυνση των έντονα προσβεβλημένων δένδρων (προσβολή του κορμού ή των βραχιόνων σε απόσταση μικρότερη από 50 cm από τον κορμό) και των γειτονικών τους που είναι ύποπτα προσβολής, μαζί με ολόκληρο το ριζικό τους σύστημα, όταν πρόκειται για προσβολή από φυτόφθορα, σηψιρριζία ή βακτηριακό κάψιμο.
► Το παράχωμα των πεσμένων στο έδαφος φύλλων με όργωμα κατά την περίοδο του ληθάργου ή ψεκασμός τους με ουρία ή συλλογή και κάψιμο τους για τη μείωση των πρωτογενών μολύνσεων φουζικλαδίου και αλτερναρίωσης.
► Η καταστροφή των προσβεβλημένων καρπών και ο περιορισμός της υγρασίας για τον περιορισμό των εστιών μόλυνσης της αλτερναρίωσης.
► Η αποφυγή άσκοπης χρήσης λιπασμάτων και υπερβολικών ποτισμάτων για την αντιμετώπιση του φουζικλαδίου την περίοδο της καρπόδεσης και της σεπτορίωσης και του ωϊδίου την περίοδο ανάπτυξης των καρπών.
► Η διένεργεια συγκομιδής με ξηρό καιρό στο άριστο της ωρίμανσης και η αποφυγή τραυματισμού των καρπών κατά τη συγκομιδή, διαλογή, συσκευασία, διακίνηση και αποθήκευση για την αποφυγή εξάπλωσης ασθενειών του βοτρύτη (τεφράς σήψης) και της μονίλιας (φαιάς σήψης).
