Σε αντίθεση με το ζωικό βασίλειο, ωστόσο, υπάρχουν μερικοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους τα φυτά διαιωνίζουν τα γονίδιά τους.

Μερικά φυτά απαιτούν επικονίαση από ένα άλλο φυτό (διασταυρούμενη επικονίαση), μερικά όμως είναι σε θέση να το κάνουν τα ίδια για τον εαυτό τους (αυτεπικονίαση), δεν έχουν δηλαδή ανάγκη κανέναν!

Επικονίαση σαφώς και συμβαίνει στη φύση, αλλά και ο άνθρωπος προκαλεί επίσης κάποια είδη επικονίασης.

Είτε έτσι είτε αλλιώς, η επικονίαση απαιτεί τη μεταφορά και την επιτυχή τοποθέτηση γύρης από τον ανθήρα ενός άνθους στο στίγμα ενός άλλου άνθους στο ίδιο ή σε διαφορετικό φυτό.

✔ Επικονίαση που συμβαίνει στη φύση

Πρόκειται για την επικονίαση που συμβαίνει από μόνη της στη φύση με τη βοήθεια των εντόμων, των ζώων ή του ανέμου και του νερού. Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο προέκυψε η αναπαραγωγή των φυτών. Έτσι λοιπόν αναπαράγονται τα φυτά εδώ και εκατομμύρια χρόνια.

Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την "νεώτερη" πρακτική υβριδισμού, όπου τα φυτά με διάφορα χαρακτηριστικά που θεωρούνται επιθυμητά, είναι σκόπιμα επικονιασμένα για εμπορικούς ή άλλους βοτανικούς σκοπούς.

Η επικονίαση στη φύση προκύπτει είτε μέσω της αυτεπικονίασης όπου  το αρσενικό στοιχείο του άνθους παράγει την απαιτούμενη γύρη η οποία και προορίζεται για να επικονιάσει το θηλυκό άνθος του ίδιου όμως φυτού.

Η διασταυρούμενη επικονίαση λαμβάνει χώρα όταν το αρσενικό άνθος ενός φυτού είναι σε θέση να επικονιάσει το θηλυκό ενός άλλου φυτού του ίδιου είδους.

✔ Αυτεπικονίαση

Η αυτεπικονίαση προκύπτει σε διαφορετικές μορφές. Ορισμένα είδη φυτών παράγουν άνθη με αρσενικά και θηλυκά στοιχεία μέσα στο ίδιο άνθος ενώ άλλα φυτά παράγουν ξεχωριστά αρσενικά και θηλυκά άνθη στο ίδιο φυτό.

► Πλεονεκτήματα αυτεπικονίασης:

προκύπτουν απόγονοι που είναι ουσιαστικά ένα πιστό αντίγραφο του αρχικού φυτού. Πρόκειται για μια μορφή αναπαραγωγής φυτών που δεν καταπονεί το αρχικό φυτό και δεν απαιτεί για την πραγματοποίησή της πολλή ενέργεια και αποθηκευμένα θρεπτικά συστατικά.

Επίσης, το μέγεθος του άνθους είναι αδιάφορο σε αυτήν την περίπτωση διότι δε χρειάζεται να είναι ελκυστικό στα έντομα ή στα ζώα. Επίσης, δεν είναι απαραίτητο να παράγει άρωμα ή ποσότητες νέκταρ.

► Μειονεκτήματα αυτεπικονίασης:

Τα ελαττωματικά γονίδια, εάν αυτά υπάρχουν, θα μεταφερθούν από τη μία γενεά φυτών στην επόμενη. Τα φυτά που αναπαράγονται με αυτό τον τρόπο συχνά παράγουν σπόρους κακής ποιότητας σε σύγκριση με εκείνους που προκύπτουν από διασταυρούμενη επικονίαση.

✔ Διασταυρούμενη επικονίαση

Σε αντίθεση με την αυτεπικονίαση, σε αυτήν την περίπτωση, ο στόχος είναι να τοποθετηθεί η γύρη από τον ανθήρα του ενός φυτού στο στίγμα ενός άλλου φυτού. Αυτό μπορεί να συμβεί με τη βοήθεια όπως ήδη είπαμε, των εντόμων, των ζώων κ.α.

Τα πτηνά, οι νυχτερίδες, τα έντομα, οι αράχνες, τα ζώα και κάθε άλλο ζωντανό είδος μπορούν να βοηθήσουν άμεσα στην επικονίαση πηγαίνοντας από άνθος σε άνθος αναζητώντας ένα γεύμα ή μπορεί να μεταφέρουν τη γύρη κατά λάθος, κοντά σε γόνιμα άνθη.

Ο άνεμος και το νερό είναι επίσης υπεύθυνοι για το 10% περίπου της επικονίασης. Ωστόσο, το μεγαλύτερο ποσοστό της επικονίασης εκτελείται από ζώντες οργανισμούς.

► Πλεονεκτήματα:

Η διασταυρούμενη επικονίαση μπορεί να προσφέρει πλεονεκτήματα σε ένα φυτικό είδος, μέσω πιθανών, υγιέστερων απογόνων. Νέες ποικιλίες φυτικών ειδών εντός φυτικών γενών μπορούν και έχουν δημιουργηθεί με διασταυρωμένη επικονίαση. Τα φυτά που αναπαράγονται με διασταυρούμενη επικονίαση τείνουν να παράγουν και μεγαλύτερες ποσότητες σπόρων.

► Μειονεκτήματα:

Σε αντίθεση με την αυτο-επικονίαση, σε αυτή την περίπτωση η αναπαραγωγή είναι αβέβαιη. Και οι δύο πλευρές μπορούν να είναι έτοιμες, πρόθυμες και ικανές να αναπαραχθούν αλλά χωρίς τα μέσα της επικονίασης (ζώα και φυτά), η αναπαραγωγή δε θα συμβεί ποτέ.

Επίσης, τα φυτά τα οποία αποτελούν τους επικονιαστές άλλων, χρησιμοποιούν τεράστιες ποσότητες ενέργειας για αυτή τη διαδικασία (μεγάλες ποσότητες γύρης, μεγάλα και αρωματικά άνθη), προκειμένου να είναι ελκυστικά.

✔ Τεχνητή επικονίαση

Τι απομένει να κάνουμε εμείς για να βοηθήσουμε τα φυτά; Μπορούμε να παρέμβουμε στη διαδικασία της επικονίασης. Με ένα βουρτσάκι ή με ένα κομμάτι βαμβάκι μπορούμε οι ίδιοι να γονιμοποιήσουμε τις καλλιέργειές μας.

Τρόποι τεχνητής επικονίασης

1. Τεχνητή μέλισσα: Στην περίπτωση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών, καλλιέργειες όπως η τομάτα ή το πεπόνι, μπορούν να επικονιασθούν από τις μέλισσες οι οποίες εισάγονται στο θερμοκήπιο μέσω των φορητών κυψελών.

Οι μέλισσες ως επικονιαστές είναι εξαιρετικά αποδοτικές και αποτελεσματικές.  Όχι μόνο μεταφέρουν γύρη, η οποία μεταφέρεται στα τριχωτά τους σώματα και πόδια, από φυτό σε φυτό, αλλά βοηθούν επίσης στην αυτο-γονιμοποίηση απελευθερώνοντας ένα μεγάλο ποσό γύρης καθώς κάνουν βόλτες γύρω από τα άνθη.

Επίσης, έχει αποδειχθεί πως η επικονίαση μέσω των μελισσών, αυξάνει σημαντικά το βάρος των παραγόμενων καρπών, το βάρος του σπόρου επίσης βελτιώνει το σχήμα των καρπών, καθώς και μειώνει αυτή τη φορά τον αριθμό των ημερών από την καρπόδεση έως και τη συγκομιδή των καρπών.

Μία εναλλακτική λύση, πάλι στην περίπτωση θερμοκηπιακών καλλιεργειών, είναι η τεχνητή μέλισσα: μια μικρή συσκευή χειρός που συγκρατείται έναντι του στελέχους του φυτού πίσω από το άνθος. Η τεχνητή μέλισσα παράγει κραδασμούς με συχνότητα παρόμοια με αυτή μιας μέλισσας μέσα σε ένα άνθος, προκαλώντας την απελευθέρωση μεγάλων ποσοτήτων γύρης. Οι τεχνητές μέλισσες χρησιμοποιούνται συνήθως για τις τομάτες που καλλιεργούνται σε περιοχές όπου οι κυψέλες των μελισσών δεν είναι διαθέσιμες ή δεν είναι οικονομικές για τα συστήματα μικρής κλίμακας.

2. Επικονίαση με το χέρι: είναι η πιο συνηθισμένη μέθοδος που χρησιμοποιείται για θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Είναι μια φθηνή και ευέλικτη λύση, η οποία εάν εκτελείται σωστά, είναι εξαιρετικά αποτελεσματική. Το κύριο μέλημα με την επικονίαση με το χέρι είναι η αυστηρή τήρηση χρονοδιαγράμματος. Η γύρη είναι βιώσιμη μόνο για μια σύντομη χρονική περίοδο και τα άνθη ανοίγουν γρήγορα κάτω από καλές συνθήκες ανάπτυξης, οπότε υπάρχει μία πολύ συγκεκριμένη και κατάλληλη στιγμή εφαρμογής της γονιμοποίησης. Για τα αυτο-γονιμοποιούμενα φυτά, όπως οι τομάτες, η επικονίαση περιλαμβάνει απλώς το κτύπημα, το κούνημα ή το κτύπημα του στελέχους πίσω από το άνθος.

Η απαλή, αλλά ταχεία κίνηση του άνθους απελευθερώνει γύρη από τους ανθήρες μέσα στο φυτό - μπορείτε να το δείτε σαν ένα νέφος με κίτρινη σκόνη που φουσκώνει από το άνθος. Μόλις απελευθερωθεί, η γύρη πέφτει στο στίγμα και αρχίζει γρήγορα να βλαστάνει και στην ουσία ξεκινάει και η διαδικασία της γονιμοπίησης. Η γονιμοποίηση του άνθους έχει ως αποτέλεσμα το σχηματισμό σπόρων. Στα καρπούς όπως η τομάτα, ο αριθμός των σπόρων και της αυξητικής ορμόνης που απελευθερώνουν καθορίζει το τελικό μέγεθος των καρπών.

Στην περίπτωση φυτών που παράγουν ξεχωριστά αρσενικά και θηλυκά άνθη η γύρη, πρέπει να μεταφερθεί από το ένα στο άλλο. Η επικονίαση με τα χέρια αποτελεί μια πιο περίπλοκη διαδικασία, κατά την οποία θα πρέπει να φέρουμε σε επαφή τη γύρη των αρσενικών ανθέων με τα θηλυκά, με τη χρήση ενός πινέλου ή ενός κομματιού βαμβάκι.

3. Τεχνητή επικονίαση μέσω του ανέμου: Οι καλλιέργειες όπως οι φράουλες είναι σε μεγάλο βαθμό αυτό-επικονιαζόμενες. Ένα τρόπος για να βοηθήσουμε αυτές τις καλλιέργειες είναι και η χρήση τεχνητού ανέμου. Αυτό συνεπάγεται τη μετακίνηση μεγάλων ανεμιστήρων αέρα κατά μήκος των σειρών καλλιέργειας στο ύψος των φυτών, μόλις αρχίσει η ανθοφορία.

Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που η επικονίαση δεν είναι επιθυμητή. Στην περίπτωση των άσπερμων ποικιλιών, η καλλιέργεια δεν ωφελείται από την επικονίαση. Πρόκειται για περιπτώσεις παρθενοκαρπικών ποικιλιών, άνευ σπόρων. Οι περισσότερες από αυτές τις ποικιλίες έχουν μόνο θηλυκά άνθη. Στην περίπτωση που προκύψουν έστω και κάποια αρσενικά, αυτά θα πρέπει να αφαιρεθούν διότι μπορεί να παράγουν γύρη, αυτή να τοποθετηθεί στα θηλυκά άνθη και να προκύψουν ένσπερμοι καρποί. Αυτό δεν είναι σαφώς ένα επιθυμητό χαρακτηριστικό από τη στιγμή που μιλάμε για άσπερμες ποικιλίες.

Επικονίαση και προβλήματα στην καρπόδεση

Το κύριο πρόβλημα επικονίασης σε πολλές καλλιέργειες είναι η αποτυχία σχηματισμού καρπών. Μετά την ανθοφορία, τα άνθη μπορούν απλά να μαραθούν και να πέσουν. Αυτό μπορεί να προκληθεί από σφάλματα στη διαδικασία επικονίασης.

Η γύρη όντως μεταφέρεται, αλλά εάν δεν είναι βιώσιμη, δε θα προκύψουν οι καρποί.

Αυτό είναι ένα συνηθισμένο πρόβλημα όταν οι θερμοκρασίες του χώρου είναι πολύ υψηλές / χαμηλές ή τα επίπεδα υγρασίας είναι χαμηλότερα του 65%.

Υπό αυτές τις συνθήκες, οι κόκκοι γύρης μπορεί να μην κολλήσουν στο στίγμα για να επιτρέψουν την επιτυχή βλάστηση και γονιμοποίηση.

Για καλλιέργειες όπως οι τομάτες, η βλάστηση των κόκκων γύρης μειώνεται σημαντικά σε θερμοκρασίες εκτός της περιοχής 6-36 ^oC και ο σωλήνας γύρης μπορεί να εκπνεύσει πριν φτάσει στο ωάριο για γονιμοποίηση.

Ομοίως, οι συνθήκες χαμηλού φωτισμού προκαλούν έλλειψη αφομοίωσης (σάκχαρα που παράγονται μέσω φωτοσύνθεσης), γεγονός που μπορεί επίσης να οδηγήσει σε κακή βιωσιμότητα γύρης και περιορισμό στην παραγωγή των καρπών.

Ακόμη ένα πρόβλημα είναι και οι κακοσχηματισμένοι καρποί οι οποίοι μπορεί να προκληθούν λόγω μη κατάλληλων θερμοκρασιών κατά τη γονιμοποίηση ή λόγω γενικότερων κακών συνθηκών (π.χ. θρέψης) κατά τη γονιμοποίηση.

Επίσης, πολλές φορές, κατά την τεχνητή γονιμοποίηση μπορεί να παράγεται υπερβολικό φορτίο καρπών τους οποίους δεν είναι σε θέση να υποστηρίξει το φυτό. Σε αυτή την περίπτωση είναι απαραίτητο τα αραίωμα των καρπών.

Εν κατακλείδι, η επικονίαση των καρποφόρων φυτών σε ελεγχόμενο, εσωτερικό περιβάλλον, δεν είναι ένα περίπλοκο ή χρονοβόρο έργο, αλλά αποφέρει τεράστια αποτελέσματα.

Οι καλλιεργητές ανταμείβονται με φρούτα καλής ποιότητας και καλά διαμορφωμένα. Η κατανόηση των ειδικών απαιτήσεων των διαφορετικών τύπων καρποφόρων φυτών, των μεθόδων εσωτερικής επικονίασης και η προσοχή στο χρονοδιάγραμμα είναι το μόνο που απαιτείται για την επίτευξη μιας ανώτερης ποιότητας παραγόμενου προϊόντος.