Η προστασία του περιβάλλοντος είναι στις βασικές προτεραιότητες των αναπτυγμένων κρατών και οι πολίτες πλέον απαιτούν προϊόντα υγιεινά που να παράγονται με οικολογικές προϋποθέσεις.

Από την άλλη πλευρά, τόσο η βιομηχανία τροφίμων όσο και οι ίδιοι οι παραγωγοί γίνονται αποδέκτες αυτών των απαιτήσεων και προσπαθούν να συμμορφωθούν διότι αντιλαμβάνονται ότι με τον τρόπο αυτό τα προϊόντα τους γίνονται ευκολότερα εμπορεύσιμα, προωθούνται ταχύτερα στην αγορά και απολαμβάνουν καλύτερες τιμές.

Αειφορική γεωργία

Σύμφωνα με την έκθεση της επιτροπής Brundtland του ΟΗΕ (1987):

Ειδικότερα για τη γεωργία, η αειφόρος παραγωγή θα πρέπει να εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα των γεωργικών επιχειρήσεων διατηρώντας ένα υψηλό επίπεδο παραγωγικότητας και ταυτόχρονα να διατηρεί τους φυσικούς πόρους.

Το φυσικό περιβάλλον δε πρέπει να ζημιώνεται και επιπλέον θα πρέπει να εξασφαλίζεται η υγιεινή και η ασφάλεια τόσο στον παραγωγό όσο στην ευρύτερη κοινωνία.

Για την επίτευξη των παραπάνω η γεωργία θα πρέπει:

• Να χρησιμοποιεί ελάχιστες εισροές πρώτων υλών εκτός γεωργίας (μειώνοντας τη κατανάλωση ενέργειας, μειώνοντας τη χρήση χημικών, ανακυκλώνοντας τα στοιχεία και την ενέργεια).

• Να συντηρεί και να αυξάνει την γονιμότητα των εδαφών (αποφεύγοντας τη διάβρωση, διατηρώντας ή και αυξάνοντας την οργανική ουσία κ.λ.π.).

• Να περιορίζει ή να αποφεύγει χημικές ουσίες που μπορεί να ρυπάνουν το περιβάλλον και ιδιαίτερα τα επιφανειακά και υπόγεια νερά και καταστρέφουν τη φυσική ζωή ή το τοπίο.

• Να στοχεύει στη διατήρηση των ισορροπιών της φύσης (βιοποικιλότητα και ενίσχυση των φυσικών τρόπων παραγωγής).

• Να διατηρεί ένα ελάχιστο επίπεδο αποδόσεων το ίδιο με το σημερινό επίπεδο, προσπαθώντας παράλληλα να τις αυξήσει για να καλύψει τις ανάγκες ενός ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού της γης.

Ήδη η νέα ΚΑΠ που εφαρμοζεται για την περίοδο 2014-20 προωθεί μέτρα αειφορίας της γεωργικής παραγωγής με υποχρεωτική εισαγωγή αμειψισπορών και καλλιεργητικών πρακτικών φιλικών προς το περιβάλλον.

Παράλληλα μεταφέρει το βάρος από την ασφάλεια των τροφίμων (food safety) στην εξασφάλιση της διατροφής (food security) καθώς διαπιστώθηκε ότι για να εξασφαλιστούν τρόφιμα για τον προβλεπόμενο πληθυσμό του 2050 (περίπου 9 δισεκατομμύρια) απαιτείται αύξηση της παραγωγικότητας της γεωργίας κατά 70%.

Καλείται επίσης να ανταποκριθεί σε μια σειρά από ευρύτερες απαιτήσεις των καταναλωτών οι οποίοι πλέον πέρα από την ποιότητα των προϊόντων επιζητούν την υγιεινή διατροφή και την παραγωγή τροφίμων με τις ελάχιστες επιβαρύνσεις στο περιβάλλον.

Οι παραγωγοί πλέον θα πρέπει να συμμορφώνονται με τα ελάχιστα περιβαλλοντικά πρότυπα και τις καλές γεωργικές πρακτικές για να δικαιούνται επιδοτήσεις.

Εικόνα 1. Ανάλυση κύκλου ζωής της παραγωγής και κατανάλωσης ζυμαρικών από το χωράφι στο πιάτο του καταναλωτή. 

Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα

Ένα βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι πως μετριέται και πως καταγράφονται τα αγροπεριβαλλοντικά οφέλη από την εφαρμογή της αειφορίας.

Μια μεθοδολογία που προτείνεται και βρίσκει ευρεία εφαρμογή τα τελευταία έτη ονομάζεται «Ανάλυση Κύκλου Ζωής» (Life Cycle Assessment) του προϊόντος.

Η ανάλυση αυτή στηρίζεται σε μια σειρά προτύπων ISO και σε δείκτες της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC - Intergovernmental Panel on Climate Change).

Οι δείκτες είναι:

1) το αποτύπωμα άνθρακα που εκφράζει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου,

2) το αποτύπωμα νερού που εκφράζει τη κατανάλωση νερού ανά παραγόμενο προϊόν,

3) το αποτύπωμα χρήσης αζωτούχου λίπανσης (ποσότητα αζώτου ανά μονάδα προϊόντος),

4) οι χρήσεις γης και

5) το αποτύπωμα κατανάλωσης ενέργειας ή εξάντλησης πόρων.

Η Εικόνα 1 δίνει ένα παράδειγμα από τη βιομηχανία των ζυμαρικών.

Δημιουργήθηκε από την εταιρία Barilla και εκτιμά όλες τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη παραγωγή στο χωράφι μέχρι και το πιάτο του καταναλωτή.

Αυτό που φαίνεται είναι ότι ενώ το τμήμα της βιομηχανοποίησης των ζυμαρικών έχει πολύ μικρές επιπτώσεις στο περιβάλλον (και αυτό ομολογουμένως επετεύχθη χάρις στους αυστηρούς νομοθετικούς περιορισμούς και τις προσπάθειες της βιομηχανίας), το τμήμα της γεωργικής παραγωγής έχει ακόμη πολύ σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις μέχρι το προϊόν να φτάσει στο ράφι.

Από κει και έπειτα η διαδικασία του μαγειρέματος επιβαρύνει κυρίως το αποτύπωμα του άνθρακα εξαιτίας της ενέργειας που χρειάζεται για το μαγείρεμα του φαγητού.

Τα τελευταία δύο έτη ξεκίνησε μια συνεργασία της εταιρίας BARILLA με το πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Να σημειωθεί ότι ανάλογο πρόγραμμα είχε ξεκινήσει η εταιρία Barilla στην Ιταλία εδώ και μια δεκαετία και σκοπός της εταιρίας ήταν να επεκτείνει το σύστημα και στην Ελλάδα.

Το 2012 με πυρήνα το Εργαστήριο Γεωργικής Μηχανολογίας του Τμήματος Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής & Αγροτικού Περιβάλλοντος του Π.Θ. δημιουργήθηκε μια επιστημονική ομάδα που συμπεριλαμβάνει επίσης τα εργαστήρια Εντομολογίας και Φυτοπαθολογίας του Π.Θ., το εργαστήριο Γενετικής Βελτίωσης και Γεωργίας του Α.Π.Θ. και το εργαστήριο Εδαφολογίας του Τμήματος Μηχανικής Βιοσυστημάτων του ΤΕΙ Θεσσαλίας.

Η ομάδα κατέληξε σε ένα σύνολο δέκα γενικών κανόνων που πρέπει να ακολουθεί ένας παραγωγός για να επιτύχει το βέλτιστο οικονομικό και ταυτόχρονα οικολογικό αποτέλεσμα.

 Εικόνα 2. Εφαρμογή αζωτούχου λίπανσης στη παραγωγό Α

Οι κανόνες αποτυπώθηκαν σε ένα εύχρηστο έντυπο που διανέμεται στους παραγωγούς και συνοψίζονται ως εξής:

1. Εν αρχή είναι η αμειψισπορά. Σχεδιάστε και εφαρμόστε μια αμειψισπορά με εναλλαγή καλλιεργειών με διάφορα χαρακτηριστικά (βαθύ – αβαθές ριζικό σύστημα, ψυχανθή)

2. Κατεργαστείτε το έδαφος με σύνεση κάνοντας τη μικρότερη δυνατή αναμόχλευση του εδάφους (μειωμένη κατεργασία) ή ακόμη και «ακαλλιέργεια» (καμία κατεργασία και απ' ευθείας σπορά με ειδικές σπαρτικές, (Εικόνα 3).

3. Αναζητήστε τη ποικιλία που σας ταιριάζει.

4. Χρησιμοποιείστε πιστοποιημένο σπόρο

5. Σπείρετε στο χρόνο που πρέπει ανάλογα με τη ποικιλία και τη κλιματική ζώνη.

6. Χρησιμοποιήστε όσο σπόρο χρειάζεται ανάλογα με τη ποικιλία, τη ποιότητα του σπόρου, τη προετοιμασία του εδάφους, κ.λ.π.

7. Λιπάνετε σύμφωνα με τις ανάγκες των φυτών. (Λίπανση σύμφωνα με τα στάδια ανάπτυξης, εφαρμογή σε δύο ή περισσότερες δόσεις με τις ποσότητες που απαιτούνται).

8. Καταπολεμήστε τα ζιζάνια που είναι περιορισμένα όταν εφαρμόζετε αμειψισπορές και με ζιζανιοκτόνα όταν υπάρχουν.

9. Προλάβετε εχθρούς και ασθένειες που είναι περιορισμένα όταν εφαρμόζετε αμειψισπορές και με ψεκασμούς όταν εμφανιστούν.

10. Επεκτείνετε την αειφορία σε όλο το σύστημα της παραγωγής

Παράλληλα, έγιναν πιλοτικές εφαρμογές σε αγρούς παραγωγών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα.

Από τους παραγωγούς ζητήθηκε να χωρίσουν ένα χωράφι τους σε δύο τμήματα.

Στο ένα οι παραγωγοί εφάρμοσαν την παραδοσιακή τους τεχνική καλλιέργειας για το σιτάρι (παραδοσιακή μέθοδος) και στο άλλο η καλλιέργεια έγινε σύμφωνα με τις οδηγίες της ομάδας (αειφορική μέθοδος).

Η επιστημονική ομάδα παρακολουθούσε καθ' όλη τη καλλιεργητική περίοδο την καλλιέργεια, δίνοντας οδηγίες στους παραγωγούς όσο αναφορά τις καλλιεργητικές εργασίες.

Στο τέλος συγκεντρώθηκαν τα στοιχεία από τις δύο μεθόδους, καταρτίστηκαν οικονομικά και ενεργειακά ισοζύγια και σε συνεργασία με εταιρεία της Ιταλίας έγινε ανάλυση του κύκλου ζωής.

Εικόνα 3. Σπαρτική σιτηρών για ακαλλιέργεια

Ενδεικτικά αποτελέσματα του προγράμματος

Παρακάτω γίνεται ενδεικτική παρουσίαση αποτελεσμάτων από δύο παραγωγούς στη Θεσσαλία.

Οι κύριες παρεμβάσεις της επιστημονικής ομάδας για την αειφορική μέθοδο αφορούσαν τη σπορά και την αζωτούχο λίπανση.

Γενικότερα συστήθηκε η χρήση λιγότερου σπόρου και η καλύτερη κατανομή της αζωτούχου λίπανσης με επεμβάσεις που να καλύπτουν τις περιοδικές ανάγκες των φυτών (Εικόνα 2).

Οι υποδείξεις στηρίχθηκαν σε στοιχεία που έδωσαν ειδικοί αλγόριθμοι και οι οποίοι δημιουργήθηκαν ειδικά για το σκοπό αυτό από την επιστημονική ομάδα.

Επιπλέον, στον έναν από τους δύο παραγωγούς η αειφόρος μέθοδος συνδυάστηκε με «ακαλλιέργεια» δηλαδή απ' ευθείας σπορά χωρίς καμία προετοιμασία του εδάφους.

Η μέθοδος της ακαλλιέργειας αποτελεί την αιχμή του δόρατος για τα συστήματα που στοχεύουν στην αειφορία του εδάφους.

Η σπορά έγινε με την ειδική σπαρτική μηχανή που διαθέτει το Εργαστήριο Γεωργικής Μηχανολογίας του Π.Θ. (Εικόνα 3).

Στη συγκομιδή του σιταριού έγιναν επιτόπιες εκτιμήσεις της απόδοσης με χρήση ειδικών ζυγών και GPS.

Για τον παραγωγό A η απόδοση του σιταριού ήταν 310 kg/στρ στη παραδοσιακή μέθοδο και 330 kg/στρ στην αειφόρο.

Για το παραγωγό Γ ήταν 400 kg/στρ. για την παραδοσιακή μέθοδο και 470 kg/στρ. για την αειφόρο με την εφαρμογή ακαλλιέργειας.

Η βελτίωση στη μέθοδο της ακαλλιέργειας ήταν αποτέλεσμα της καλύτερης σποράς (ένδειξη της σημασίας της καλής ποιότητας σπαρτικής) που σε συνδυασμό με μια ενισχυμένη και ομαλότερα κατανεμημένη αζωτούχο λίπανση συνέβαλε στη μεγιστοποίηση του παραγωγικού δυναμικού.

Τη κάλυψη των δυνατοτήτων της καλλιέργειας μαρτυρά εξάλλου η εντυπωσιακή αύξηση της πρωτεΐνης του σπόρου.

Ενώ στη παραδοσιακή καλλιέργεια η μέση περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη ήταν 11,8%, στην αειφόρο ανήλθε στο 16,6%!

Η πρωτεΐνη του σπόρου αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο της ποιότητας του προϊόντος.

Εικόνα 4. Φύτρωμα μετά από σπορά με παραδοσιακή μέθοδο και με ακαλλιέργεια.

Εικόνα 5. Φύτρωμα μετά από σπορά με παραδοσιακή μέθοδο και με ακαλλιέργεια.

Οικονομική ανάλυση

Στους πίνακες 1 και 2 φαίνεται οικονομική ανάλυση για τα δύο συστήματα παραγωγής για τους δύο παραγωγούς.

Η οικονομική ανάλυση γίνεται σε δύο επίπεδα.

Το πρώτο περιλαμβάνει μόνο τις μεταβλητές δαπάνες παραγωγής που είναι τα ετήσια έξοδα για την αγορά σπόρων και γεωργικών εφοδίων και για την εκτέλεση των εργασιών.

Να σημειωθεί ότι οι δαπάνες αυτές είναι οι «εμφανείς» δαπάνες καθώς περιλαμβάνουν έξοδα τα οποία ο παραγωγός θα πρέπει να καλύψει άμεσα μέσα στο έτος.

Στο δεύτερο επίπεδο οικονομικής ανάλυσης, εκτός από τις μεταβλητές δαπάνες, συμπεριλαμβάνονται και οι σταθερές δαπάνες που αφορούν τα έξοδα της απόσβεσης του κεφαλαίου αγοράς γεωργικού εξοπλισμού μαζί με τους τόκους.

Οι δαπάνες αυτές αποτελούν μια «κρυφή» κατηγορία εξόδων την οποία οι παραγωγοί αν και συχνά δεν τη παραβλέπουν καθότι δεν τους επιβαρύνουν άμεσα, εν τούτοις είναι βέβαιο ότι κάποια στιγμή θα βρεθούν αντιμέτωποι όταν π,χ, θα πρέπει να ανανεώσουν το γεωργικό τους ελκυστήρα προκειμένου να μπορούν να συνεχίσουν να παράγουν.

Όπως φαίνεται στον πίνακα 1 για τις μεταβλητές δαπάνες, ο παραγωγός Α εξοικονομώντας 1,3€/στρ από τα λιπάσματα (ίδιες μονάδες, φθηνότερα σκευάσματα) και 2,5€/στρ από το σπόρο πέτυχε μια αύξηση της παραγωγής κατά 20 kg/στρ και βελτίωσε το κέρδος κατά 8,6€/στρ.

Όταν εξετάζονται οι συνολικές δαπάνες ωστόσο φαίνεται ότι με την παραδοσιακή μέθοδο ο παραγωγός καλλιεργεί έχοντας μηδενικό κέρδος.

Η βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας με την εφαρμογή αειφόρων μεθόδων είναι επομένως επιβεβλημένη.

Για το παραγωγό Γ από την άλλη πλευρά υπήρξε μια αναγκαία αύξηση των δαπανών για τα λιπάσματα κατά 3,6€/στρ. Τα έξοδα αυτά αντισταθμίζονται από τις μειωμένες δαπάνες κατά 3,6€/στρ από τη σπορά ενώ επιπλέον υπάρχει εξοικονόμηση 4€/στρ από τη μη κατεργασία του εδάφους.

Σε συνδυασμό με μια αύξηση της απόδοσης κατά 70kg/στρ για την μέθοδο της ακαλλιέργειας προκύπτει μια αύξηση του κέρδους κατά 19,3€/στρ.

Να σημειωθεί ωστόσο ότι όσο αναφορά τη δαπάνη για την αγορά της ειδικής σπαρτικής για ακαλλιέργεια η οποία ομολογουμένως έχει αυξημένο κόστος, έγινε υπόθεση ότι το κόστος της αγοράς επιμερίστηκε μεταξύ τριών παραγωγών οι οποίοι τη χρησιμοποιούν από κοινού, κάτι που εξάλλου είναι επιβεβλημένο εξαιτίας και της υψηλής αποδοτικότητας της μηχανής.

Πίνακας 1. Οικονομική ανάλυση για τον παραγωγό Α

Πίνακας 2. Οικονομική ανάλυση για τον παραγωγό Γ

Περιβαλλοντικές επιπτώσεις

Στην Εικόνα 6 φαίνεται το αποτύπωμα του άνθρακα από την ανάλυση του κύκλου ζωής του προϊόντος για τα δύο συστήματα παραγωγής.

Είναι φανερό ότι για στον παραγωγό Α υπάρχει μια σαφής μείωση του αποτυπώματος με την αειφορική μέθοδο ενώ για το δεύτερο προκύπτει μια ελαφρά αύξηση εξαιτίας της χρήσης επιπλέον λιπάσματος.

Γίνεται αντιληπτό επομένως η έννοια της αειφορίας θα πρέπει να περιλαμβάνει μια συνολική θεώρηση τόσο του οικονομικού όσο και του οικολογικού αποτελέσματος των συστημάτων παραγωγής.

Όπως αναφέρθηκε, μέσα στα επόμενα έτη οι αγρότες θα αναγκαστούν να ενισχύσουν τον φιλο-περιβαλλοντικό ρόλο της γεωργίας και να κάνουν περισσότερο «πράσινη» την παραγωγή τους.

Συστήματα όπως αυτό που περιγράφηκε μπορούν να βοηθήσουν τους παραγωγούς να προσαρμοστούν, να διατηρήσουν τις αποδόσεις τους μειώνοντας το κόστος παραγωγής και αυξάνοντας τα περιθώρια κέρδους και την ανταγωνιστικότητά τους.

Τα αποτελέσματα του προγράμματος δείχνουν τις δυνατότητες συνεργασίας των Πανεπιστημίων και Ερευνητικών Ιδρυμάτων με εταιρείες του κλάδου και τους αγρότες προς κοινό όφελος.

Είναι προφανές ότι απαιτείται διάθεση συνεργασίας αλλά και διάθεση επιμερισμού των κινδύνων των πειραμάτων από όλα τα μέρη.

Η πολιτεία (Υπουργείο, Περιφέρεια και γεωργικοί Δήμοι) θα μπορούσαν μέσω των γεωργικών υπηρεσιών τους να παίξουν σημαντικό ρόλο καταλύτη σε τέτοιες συνεργασίες και να συμβάλλουν σε μια πραγματική ανάπτυξη του γεωργικού τομέα της χώρας που θα προσφέρει εισόδημα και θέσεις απασχόλησης.

Εικόνα 6. Ανάλυση κύκλου ζωής για τα δύο συστήματα παραγωγής στους δύο παραγωγούς.