Νηματώδεις: Meloidogyne spp. (Tylenchida, Heteroderidae)

Οι φυτοπαρασιτικοί νηματώδεις είναι πολύπλοκοι, ευκαρυωτικοί, ασπόνδυλοι οργανισμοί και υπάγονται στους πολυπληθέστερους ζωικούς οργανισμούς του πλανήτη. Μερικοί είναι μεταναστευτικά ενδοπαράσιτα και ζουν στο εσωτερικό της ρίζας του ξενιστή τους, και άλλοι είναι μη μεταναστευτικοί και ζουν εντός της ρίζας σε συγκεκριμένο σημείο όπου τρέφονται και αναπαράγονται. Οι κομβονηματώδεις Meloidogyne ανήκουν στις δυο τελευταίες κατηγορίες.

Περιγραφή-Βιολογικός κύκλος

Το ενήλικο θηλυκό έχει απιοειδές ως σφαιρικό σώμα λευκού χρώματος και μήκους 0,4-1,3mm με κοντό ή μακρύ λαιμό που προεξέχει και βρίσκονται εγκατεστημένα στους ριζικούς ιστούς των ριζών. Το ενήλικο αρσενικό έχει σκωληκόμορφο σώμα μήκους 700-1,900μm και βρίσκεται ελεύθερο στο έδαφος.

Η προνύμφη 2ου σταδίου είναι σκωληκόμορφη με λεπτό σώμα μήκους 250-600μm, ενώ οι 3ου και 4ου σταδίου είναι διογκωμένες και σταθεροποιημένες μέσα στους ιστούς των ριζών.

Οι νηματώδεις αναπαράγονται παρθενογενετικώς ή εγγενώς. Τα θηλυκά παράγουν τα αυγά μέσα σε μια άχρωμη, ζελατινώδη ουσία η οποία τα προστατεύει από τις αντίξοες εδαφικές συνθήκες και κυρίως από την ξηρασία. Η πρώτη έκδυση γίνεται μέσα στο αυγό και εκκολάπτονται προνύμφες 2ου σταδίου μέσα σε 9 ως 31 μέρες ανάλογα με τη θερμοκρασία, την εδαφική υγρασία και το οξυγόνο (όσο μικρότερη η θερμοκρασία τόσο μεγαλύτερος είναι ο χρόνος επώασης των αυγών). Η διαμόρφωση του φύλου εξαρτάται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες (σε αντίξοες συνθήκες παράγονται περισσότερο αρσενικά άτομα).

Η διάρκεια του βιολογικού κύκλου εξαρτάται από τη θερμοκρασία, την καταλληλότητα και την ευαισθησία του ξενιστή και συμπληρώνεται σε θερμοκρασίες 14-32οC (άριστη 27οC), ενώ σε θερμοκρασίες πάνω από 40οC οι νηματώδεις πεθαίνουν.

Συγκεκριμένα για το είδος Meloidogyne, η θερμοκρασία είναι ο πλέον σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει το βιολογικό κύκλο τους. Το αποτέλεσμα επιβίωσης ή μη του νηματώδη εξαρτάται από την υγρασία και τη θερμοκρασία του εδάφους.

Οι ρίζες των φυτών εκλύουν ουσίες που προσελκύουν τις προνύμφες οι οποίες εισέρχονται στους τρυφερούς ιστούς των ριζών διατρυπώντας τα επιδερμικά κύτταρα με τη βοήθεια του στιλέτου τους και τρέφονται με τα παρακείμενα κύτταρα.

Η κίνηση των νηματωδών στο έδαφος γίνεται με πολύ αργό ρυθμό, σε λεπτή μεμβράνη νερού και επηρεάζεται από τις συνθήκες του εδάφους (θερμοκρασία, υγρασία, σύσταση), ενώ μετάδοσή τους σε μεγαλύτερες αποστάσεις γίνεται με τη μεταφορά μολυσμένου εδάφους ή φυτών. Η ανάπτυξη των νηματωδών ευνοείται σε ελαφρά, αμμώδη ή άμμο-αργιλώδη εδάφη.

Συμπτώματα-Ζημία

Οι νηματώδεις προκαλούν χαρακτηριστικά συμπτώματα στα υπόγεια τμήματα των φυτών, όπως οι κόμβοι που σχηματίζονται στη ρίζα των προσβεβλημένων από κομβονηματώδεις φυτών οι οποίοι είναι το πιο χαρακτηριστικό σύμπτωμα. Το μέγεθος του κόμβου εξαρτάται από το επίπεδο του μολύσματος και την αντίδραση του ξενιστή.  Το είδος του φυτού ξενιστή επηρεάζει το μέγεθος του σχηματιζόμενου κόμβου καθώς και τη διάρκεια του βιολογικού κύκλου του νηματώδη. Η ένταση των συμπτωμάτων εξαρτάται από τον πληθυσμό και το είδος των νηματωδών και από το είδος και την ευπάθεια του ξενιστή.

Για παράδειγμα, οι κόμβοι σε προσβεβλημένα φυτά πιπεριάς είναι μικρότεροι από τους αντίστοιχους σε μελιτζάνα και τομάτα.

Οι προνύμφες εισέρχονται στις ρίζες, στον κεντρικό κύλινδρο και τρέφονται από τα αγγειακά παρεγχυματικά κύτταρα. Στις ρίζες σχηματίζονται ακανόνιστα, πεπλατυσμένα φυμάτια με τη μορφή κόμβων ή εξογκωμάτων που δημιουργούνται από την παραγωγή υπερτροφικών κυττάρων του φλοιού των ριζών. Η δημιουργία των εξογκωμάτων οφείλεται στην παραγωγή τοξικών οισοφαγικών εκκριμάτων από τους νηματώδεις που διεγείρουν την παραγωγή γιγαντιαίων κυττάρων στα οποία ζουν ως ενδοπαράσιτα και από τα οποία τρέφονται.

Οι προσβεβλημένες ρίζες σταματούν να αναπτύσσονται και κοντά στο σημείο προσβολής εκφύονται πολλές πλάγιες ρίζες. Λόγω καταστροφής του ριζικού συστήματος τα φυτά δεν απορροφούν τις απαραίτητες ποσότητες νερού και θρεπτικών στοιχείων με αποτέλεσμα να παρατηρείται μειωμένη ανάπτυξη των φυτών, μάρανση, χλώρωση ή και ξήρανση των φύλλων, μειωμένη καρποφορία και συνεπώς μειωμένη παραγωγή.

Τα συμπτώματα του υπέργειου τμήματος στον αγρό εμφανίζονται σε κηλίδες.

Εικόνα 1. Θερμοκηπιακή καλλιέργεια τομάτας προσβεβλημένη από κομβονηματώδεις και εμφάνιση της προσβολής σε κηλίδες (Φωτ.Ι Γιαννακού)  [Πηγή: Νταλλη Γ. Νικολέττα (2010)].

Η εποχή μπορεί επίσης να επηρεάσει τη σοβαρότητα της ασθένειας για το ίδιο φυτό ξενιστή και επίπεδο προσβολής του μολύσματος. Για παράδειγμα τα φυτά μαρουλιού είναι πιο ευπαθή ως καλοκαιρινή καλλιέργεια παρά ως φθινοπωρινή.

Η μόλυνση των φυτών από κομβονηματώδεις σε νεαρό στάδιο μπορεί να προκαλέσει θάνατο, ενώ μόλυνση σε μεταγενέστερα στάδια μειώνει απλά την παραγωγή της καλλιέργειας.

Μέθοδοι και μέτρα καταπολέμησης των Κομβονηματωδών

Οι οικονομική ζημιά που προκαλείται στις καλλιέργειες από κομβονηματώδεις είναι μεγαλύτερη στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες, και καλλιέργειες υπό κάλυψή παρά στις υπαίθριες. Αυτό συμβαίνει κυρίως λόγω της εντατικοποίησης τους και των ευνοϊκότερων συνθηκών που δημιουργούνται για τους νηματώδεις.

Καλλιεργητικά μέτρα

Α) επιλέγξτε ανθεκτικές ποικιλίες στου κομβονηματώδεις.

Για παράδειγμα η ανθεκτικότητα της τομάτας στους κομβονηματώδεις, οφείλετε κυρίως στο κυρίαρχο γονίδιο Μi, το οποίο έχει απομονωθεί από το άγριο είδος τομάτας Lycopersicum peruvianum Και προσδίδει ανθεκτικότητα στο φυτό έναντι κάποιων ειδών.

Β) Αμειψισπορά

Ένα από τα πιο σημαντικά μέτρα καταπολέμησης των Κομβονηματωδών. Μάλιστα, η αμειψισπορά σε συνδυασμό με τη φύτευση καλλιεργειών που φιλοξενούν νηματοδωβόρους μύκητες και βακτήρια, αυξάνουν ακόμη περισσότερο την αποτελεσματικότητα αυτού του μέτρου.

Γ) Φυτά παγίδες

Η εγκατάσταση φυτών «παγίδα» ως «καλοί ξενιστές» των νηματωδών κατά το χρονικό διάστημα  που απαιτείται η είσοδός τους στο ριζικό σύστημα, είναι ακόμη μια μέθοδος καταπολέμησής, η οποία όμως επιλέγεται κυρίως σε καλλιέργειες λαχανικών με μικρό βιολογικό κύκλο, όπως για παράδειγμα το μαρούλι.

Δ) Απολύμανση του εδάφους με θερμότητα

Στόχος αυτού του μέτρου είναι η καταπολέμηση παθογόνων και ζωικών εχθρών, και γίνεται με δυο τρόπους:

• Με ατμό (με επικράτηση θερμοκρασίας εδάφους 70^ο C, για περισσότερο από μισή ώρα)
• Με ηλιοαπολύμανση (απαιτείται εδαφοκάλυψη, έντονη ηλιακή ακτινοβολία και πρέπει αν έχει διάρκεια 6 έως 8 εβδομάδες).

Ε) Αγρανάπαυση

Οι κομβονηματώδεις, ως υποχρεωτικά παράσιτα απαιτούν  παρουσία ξενιστή ώστε να συμπληρώσουν το βιολογικό τους κύκλο. Αγρανάπαυση λοιπόν, με ταυτόχρονη απομάκρυνση των ζιζανίων, αυξάνουν την αποτελεσματικότητα της μεθόδου αφού τα ζιζάνια φιλοξενούν τους νηματώδεις, ενώ η απομάκρυνση τους εκθέτει το έδαφος στην ηλιακή ακτινοβολία, η οποία αυξάνοντας τη θερμοκρασία του το απολυμαίνει.

Βιολογικές μέθοδοι καταπολέμησης

Α) με μύκητες και βακτήρια

Οι ανταγωνιστικοί μύκητες των κομβονηματωδών έχουν την ικανότητα να προσβάλουν και να τρέφονται από τους ζωντανούς νηματώδεις όταν αυτοί βρίσκονται στο στάδιο του ενήλικου, της προνύμφης και του αυγού.

Β) Βιοαπολύμανση

Τα είδη Brassica, είναι τα πλέον μελετημένα βοτανικά είδη όσον αφορά στην καταπολέμηση των κομβονηματωδών με τη μέθοδο της βιοαπολύμανσης. Ο όρος βιοαπολύμανση αναφέρεται στην απελευθέρωση τοξικών πτητικών ουσιών, κατά τη διάρκεια αποσύνθεσης οργανικών υλικών, φυτικών υπολειμμάτων και ιστών, που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο των ασθενειών, των νηματωδών και των ζιζανίων.

Γ) Φυσικές ουσίες φυτική προέλευσης

Παρατηρείται ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη χρησιμοποίηση φυσικών ουσιών φυτικής προέλευσης, προϊόντων του δευτερογενούς μεταβολισμού των φυτών, ως μέτρο καταπολέμησης των νηματωδών, με μεγαλύτερη ασφάλεια από τα συμβατικά νηματοδώκτόνα προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Τα προϊόντα αυτά έχουν ταχύτατη βιοαποδόμηση και κατά συνέπεια μικρή υπολειμματική διάρκεια σε νερό και έδαφος.

Χημικές μέθοδοι καταπολέμησης

Τα χημικά νηματοδωκτόνα χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες:

Α) Τα καπνιστικά:

Εφαρμόζονται Πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας για λόγους φυτοτοξικότητας.

Β) Τα μη καπνιστικά:.

Εφαρμόζονται Μετά την εγκατάσταση της καλλιέργειας, αφού δρουν εξ επαφής ή διασυστηματικά μέσα στο φυτό.

Για να βρείτε το κατάλληλο νηματοδωκτόνο σκεύασμα, επισκεφθείτε το FARMABASE – ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ, πατώντας εδώ.

Βιβλιογραφία