Δευτέρα, 04 Οκτωβρίου 2021

Στέβια: Ανόργανη θρέψη, Θρεπτική κατάσταση στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες

Πέτρος Χ. Λόλας, σ. Καθηγητής Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Η Στέβια από το 2012 αποτελεί πια μια από τις νέες καλλιέργειες στην ελληνική γεωργία. Έφτασε να καλλιεργείται σε περίπου 1.500 στρέμματα την διετία 2013-2014.

Σήμερα καλλιεργείται σε περιπου 100-150 στρέμματα στην περιοχή της Φθιώτιδας από μια Ομάδα Παραγωγών και ο σχεδιασμός είναι να αυξάνεται με σταθερά βήματα η καλλιεργούμενη έκταση κάθε χρόνο.

Σήμερα, 15 χρόνια μετά το 2006 όταν η Στέβια έγινε γνωστή για πρώτη φορά στην Ελλάδα υπάρχει αρκετή εμπειρία για την καλλιέργεια και τα προβλήματα της.

Η επιστημονική-θεωρητική αλλά και καλλιεργητική εμπειρία αποκτήθηκε από την έρευνα με διάφορα πειράματα αλλά και Αποδεικτικές καλλιέργειες (πάνω από 60) σε αντιπροσωπευτικές γεωργικές περιοχές από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και αργότερα και με το ΕΚΕΤΑ (πριν ΚΕΤΕΑΘ) με χρηματοδότηση από την Ε.Ε. την Τοπική και Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση και την ΓεΓΕΤ για εθνικά προγράμματα.

Πρακτική-καλλιεργητική εμπειρία αποκτήθηκε και με την καλλιέργεια της Στέβιας από αγρότες σε διάφορες περιοχές στην Ελλάδα μέσα από τις Αποδεικτικές καλλιέργειες αλλά κυρίως και περισσότερο από την Ομάδα Παραγωγών Φθιώτιδας.

Έτσι, τώρα γνωρίζουμε αρκετά για την παραγωγή των σποροφύτων στα σπορεία για μεταφύτευση στο χωράφι, τις Ποικιλίες, τη Λίπανση, τις Αποστάσεις μεταφύτευσης, την Άρδευση, τον Έλεγχο των ζιζανίων, τους εχθρούς και τις αρρώστειες της Στέβιας.

Επίσης, στην Ελλάδα (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και ΕΚΕΤΑ με ΓΙΩΤΗΣ Α.Ε. μέσω προγραμμάτων) διαθέτουμε ικανοποιητικά δεδομένα για την περιεκτικότητα της Στέβιας σε γλυκοζίτες στεβιόλης (Στεβιοσίδη, Ρεμπαουδιοσίδη Α, κ.λ.π ), σε βαριά μεταλλα, τέφρα, υπολείματα φυτοφαρμάκων (1. Στέβια, βιβλίο, Παν/κές Εκδόσεις Θεσσαλίας, 2. Εγχειρίδιο Καλλιέργειας Στέβιας και 3. Τελική Έκθεση, από πρόγραμμα GreekStevia-ΕΣΠΑ 2007-2013, Συν2011)

Όμως υπάρχει ένα θέμα το οποίο δεν έχει μελετηθεί ικανοποιητικά στην Ελλάδα, η φυσιολογική θρεπτική κατάσταση και τα οριακά-κρίσιμα (κριτικά) επίπεδα των θρεπτικών στοιχείων, Μακροστοιχείων και Μικροστοιχείων (Ιχνοστοιχείων).

Στο άρθρο θα δοθούν τα περιορισμένα στοιχεία από τις αναλύσεις που έγιναν σε καλλιέργειες Στέβιας στην Ελλάδα (βλέπε 1,2 και 3 παραπάνω) και αρκετά από την ξένη έρευνα (βιβλιογραφία). Έτσι, ο αναγνώστης-ερευνητής, ακαδημαϊκός, γεωπόνος, καλλιεργητής, γεωργικός σύμβουλος- θα μπορέσει να έχει μια ποιο ασφαλή γνώση για την φυσιολογική θρέψη της Στέβιας, δηλαδή την οικονομκή παραγωγικότητα της Στέβιας.

Χρήσιμα θα είναι τα στοιχεία που παρουσιάζονται εδώ και για τους στεβιοπαραγωγούς που θα καλλιεργήσουν Στέβια με το πιλοτικό Πρόγραμμα «Νέα Γη» της Παπαστράτος σε συνεργασία με την Stevia Hellas.

Απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία για τη Στέβια

Η Στέβια, όπως και κάθε άλλη καλλιέργεια (φυτό), για μια κανονική αύξηση-ανάπτυξη της έχει ανάγκη από 16 θρεπτικά στοιχεία. Αυτά είναι άνθρακας (C), υδρογόνο (H₂), οξυγόνο (O₂), άζωτο (N), φώσφορος (P), κάλιο (K), μαγνήσιο (Mg), ασβέστιο (Ca), θείο (S), σίδηρος Fe), βόριο (B), μαγγάνιο (Mn), χαλκός (Cu), ψευδάργυρος (Zn), χλώριο (Cl₂) και μολυβδένιο (Mo).

Τον άνθρακα η Στέβια τον παίρνει από τον αέρα με την μορφή του CO₂ κατά την φωτοσύνθεση, το υδρογόνο από το νερό με την διάσπαση του σε H και O κατά την φωτόλυση στην φωτοσύνθεση, το οξυγόνο από τον αέρα με την αναπνοή και με το CO₂.

Τα υπόλοιπα 6 στη σειρά στοιχεία (άζωτο, φώσφορος, κάλιο, μαγνήσιο, ασβέστιο και θείο) τα παίρνει από το έδαφος.

Από το έδαφος η Στέβια παίρνει και όλα τα Μικροστοιχεία. Όλα τα θρεπτικά στοιχεία η Στέβια μπορεί να τα πάρει και από τα φύλλα όταν γίνεται διαφυλλική λίπανση.

✓ Μακροστοιχεία (αναφέρονται και ως Κύρια, ή Βασικά, ή Πρωτεύοντα στοιχεία)

Τα 9 πρώτα στη σειρά στοιχεία, παραπάνω, άνθρακας, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, φώσφορος, κάλιο, μαγνήσιο, ασβέστιο και θείο η Στέβια τα χρειάζεται σε σχετικά μεγάλες ποσότητες και στις αναλύσεις μετριούνται ως επί τοις %. Κάποιες πηγές τα στοιχεία μαγνήσιο, ασβέστιο και θείο τα αναφέρουν ως Ενδιάμεσα στοιχεία.

✓ Μικροστοιχεία (αναφέρονται και ως Ιχνοστοιχεία, ή Δευτερεύοντα)

Τα στοιχεία σίδηρος, βόριο, μαγγάνιο, χαλκός, ψευδάργυρος, χλώριο και μολυβδένιο η Στέβια τα χρειάζεται σε σχετικά πολύ μικρές ποσότητες και στις αναλύσεις μετριούνται σε mg/kg (=ppm).

Εικόνα: Τροφοπενία Αζώτου

Έδάφη κατάλληλα για τη Στέβια

Η αυτοφυής στέβια στον τόπο καταγωγής της (Παραγουάη, Βραζιλία) μεγαλώνει σε άγονα, αμμουδερά, ή πηλλώδη, με χαμηλή οργανική ουσία, όξινα εδάφη με pH 4-5, υγρά, αλλά που δεν νεροκρατούν. Όπου καλλιεργείται σήμερα η Στέβια, σε διάφορες περιοχές στον κόσμο, αλλά και στην Ελλάδα, αποδίδει ικανοποιητικά και σε pH 7-8, αλλά δεν ανέχεται αλατούχα εδάφη.

Τα πειράματα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας έγιναν σε ποικιλία εδαφών από ελαφρά αμμοπηλώδη, μέσα πηλώδη, έως βαριά αργιλλοπηλώδη με pH 5,5-8,0. Οι αποδόσεις δεν φάνηκε να επηρεάστηκαν σε αυτές τις συνθήκες. Φαίνεται ότι όλα τα γεωργικά εδάφη στην Ελλάδα, τα οποία χρησιμοποιούνται για κάποια άλλη καλλιέργεια, μπορεί να χρησιμοποιηθούν και για τη Στέβια. Στοιχεία εδαφοανάλυσης και λιπάνσεις για 7 περιοχές στην Ελλάδα δίνονται στο βιβλίο Στέβια, από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας.

Ανάγκες Στέβιας σε θρεπτικά στοιχεία- Ελλάδα

Όπου καλλιεργείται η Στέβια χρειάζεται λίπανση και άρδευση για οικονομική παραγωγή.Τα δεδομένα σε άλλες χώρες αλλά και στην Ελλάδα δείχνουν ότι η Στέβια έχει σχετικά μικρές ανάγκες σε N, P και K.

Στα πειράματα και τα Αποδεικτικά του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στην Ελλάδα δοκιμάστηκαν διάφορες δόσεις από 3 ώς 10 μονάδες Ν το στρέμμα σε διάφορες σχέσεις (3-1-2, 2-1-2, 1-2-3 και 1-1-2) με τα άλλα δύο βασικά θρεπτικά στοιχεία το P και το K.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι 4-5 μονάδες Ν, 1-2 P και 5-10 K έδωσαν καλή απόδοση και περιεκτικότητα γλυκοζιτών στεβιόλης (Πίν. 1).

Πίν. 1. Δόση Ν και ξηρό βάρος φύλλων, g/φυτό Στέβιας, ανά συλλογή τα έτη 2013, 2014 και 2015 (Πειράματα λίπανσης Αγρίνιο)*

Δόση Ν kg/Στρ.	Ξηρό βάρος φύλλων, g/φυτό Στέβιας
	2013		2014			2015
	1^η Συλλογή	2^η Συλλογή	1^η Συλλογή	2^η Συλλογή	3^η Συλλογή	1^η Συλλογή	2^η Συλλογή	3^η Συλλογή
3	39,6	12,1	54,1	29,2	32,1	40,0	32,5	33,5
5	40,8	12,1	55,4	33,6	37,0	37,1	31,1	32,4
7	39,1	12,2	52,1	29,1	31,7	37,1	29,7	33,9
*Εγχειρίδιο Καλλιέργειας Στέβιας (Λόλας 2015), Πρόγραμμα GreekStevia, ΕΣΠΑ 2013-2020, Συν. 2011

Περιεκτικότητα θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα Στέβιας -Ελλάδα

Τα θρεπτικά στοιχεία αποτελούν περίπου το 13% των συνολικών ουσιών που περιέχουν τα φύλλα της Στέβιας. Στην Ελλάδα έως τώρα μετρήσεις έχει κάνει μόνο το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας στα πειράματα λίπανσης σε διάφορες περιοχές όπως φαίνεται στον Πίν. 2. Εύρος, N 2,0-2,7 %, K 2,65-6,12 %, P 0,17-0,29 % και Mg 0,22-0,54 %.

Πίν. 2. Περιεκτικότητα % μερικών θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα της Στέβιας σε διάφορες περιοχές κατά τη συλλογή*

Λίπανση Ν	Αγρίνιο		Δομένικο		Τούμπα Κιλκίς		Ξάνθη
Λίπανση Ν	2006	2007	2006	2007	2006	2007	2006	2007
	Άζωτο – N %
kg/Στρ.
3	2,5	2,0	2,7	-	2,5	2,2	2,5	2,5
4	2,5	2,0	2,7	-	2,5	2,4	2,7	2,5
5	2,5	2,0	2,7	-	2,5	2,3	2,7	2,6
	Κάλιο – K %
3	6,12	5,02	4,66	-	2,82	3,68	3,15	2,65
4	5,99	4,94	4,69	-	2,66	3,39	3,57	2,67
5	5,96	4,90	4,85	-	2,99	3,39	3,16	2,88
	Φώσφορος – P %
3	0,25	0,29	0,18	-	0,22	0,23	0,27	0,19
4	0,23	0,28	0,17	-	0,22	0,21	0,26	0,19
5	0,24	0,26	0,18	-	0,21	0,21	0,28	0,19
	Μαγνήσιο – Mg %
3	0,25	0,24	0,44	-	0,54	0,44	0,53	0,48
4	0,24	0,23	0,44	-	0,52	0,45	0,49	0,45
5	0,24	0,22	0,45	-	0,53	0,43	0,53	0,48
* Στέβια, (Λόλας 2013), Παν/κές εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ. 269

Ανάγκες Στέβιας σε θρεπτικά στοιχεία - Ξένες χώρες

638 g Fe, 207 g Mn και 13 g Zn. Απόκριση στην λίπανση αναφέρεται σε πειράματα σε πολλές χώρες, Ιαπωνία, Κορέα, Αίγυπτο, Καναδά, Ιταλία, Βουλγαρία, Μαρόκο, Κίνα, Μπαγκλαντές, Ινδία, κ.α. Σε όλες τις περιπτώσεις η λίπανση με N κυμαίνονταν από 1 έως 10 μονάδες το στρέμμα (σε κάποιες περιπτώσεις και 30 μονάδες). Στη Βραζιλία, αλλά και αλλού, βρέθηκε σοβαρή μέιωση στην απόδοση με έλλειψη K, Ca, ή S.

Ξένα πειράματα δείχνουν ότι η Στέβια έχει ανάγκη από τα μικροστοιχεία και η απόδοση καθώς και η περιεκτικότητα της σε γλυκοζίτες στεβιόλης επηρεάζονται από αυτά. Απόκριση αναφέρεται στα B, Cu, Zn, Fe. Αναφέρονται επίσης συνεργισμοί, π.χ. P και Cu, P και Fe, ή ανταγωνισμοί μεταξύ θρεπτικών στοιχείων, όπως N και K, P και Zn.

Περιεκτικότητα θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα Στέβιας –Ξένες χώρες

Σχεδόν σε όλες τις ξένες χώρες όπου έγιναν πειράματα και καλλιέργεια Στέβιας μετρήθηκε και η περιεκτικότητα των ξηρών φύλλων σε διάφορα ανόργανα στοιχεία (Πίν. 3-8). Οι διαφορές στην περιεκτικότητα από χώρα σε χώρα οφείλονται σε διάφορους παράγοντες και κυρίως στη λίπανση, ποικιλία, έδαφος, χρόνος συλλογής, καλλιεργητικές συνθήκες.

Πίν. 3. Περιεκτικότητα μερικών θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα της Στέβιας σε διάφορες περιοχές κατά τη συλλογή

Θρεπτικό στοιχείο	Περιεκτικότητα, % ή mg/kg (=ppm)
Θρεπτικό στοιχείο	Shuvo et al. (2015)	Mishra & al. (2010	Goyal & al (2010)	Abou-Arab et al. (2010)	Tadhani & Subhash (2006)	Atteh et al. (2011)
P	0,31%	0,11%	0,32%	-	0,35%	0,26%
K	2,50%	1,8%	1,78%	2,12%	2,51%	1,73%
Ca	0,53%	0,46%	0,55%	0,18%	1,55%	0,08%
Mg	0,47%	0,35%	0,35%	0,33%	0,50%	0,24%
S	-	-	-	-	0,12%	-
Fe	342ppm	553ppm	39 ppm	58,9 ppm	363ppm	366ppm
Zn	ΜΑ	15ppm	15ppm	12,6 ppm	64 ppm	200ppm
Cu	-	-	-	7,3 ppm	10ppm	6ppm
Mn	-	-	147ppm	28,9ppm	98ppm	30ppm
Na	1843ppm	1900ppm	892ppm	149ppm	1600ppm	700ppm
Cl	496ppm	-	-	-	-	-
Χώρα	Μπαγκλαντές	Ινδία	Ινδία	Αίγυπτος	Ινδία	Βραζιλία

Πίν. 4. Περιεκτικότητα μερικών θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα της Στέβιας κατά τη συλλογή –Βουλγαρία (Gerdzhikova et al. 2018)

Μέρος φυτού	Μακροστοιχεία, % (g/100 g)
Μέρος φυτού	N	K	P	Ca	Mg
Φύλλα	1,60	1,55	0,22	1,10	0,25
Βλαστός	1,16	1,81	0,20	0,4	0,12

Μέρος φυτού	Μικροστοιχεία, mg/kg (=ppm)
Μέρος φυτού	Fe	Mn	Zn	Cu	Na
Φύλλα	298	151	45	8	120
Βλαστός	135	41	25	13	136

Πίν. 5. Περιεκτικότητα μερικών θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα της Στέβιας σε διάφορες περιοχές κατά τη συλλογή

Θρεπτικό Στοιχείο	Περιεκτικότητα, % ή mg/kg (=ppm)
Θρεπτικό Στοιχείο	Khiraoui et al, 2017	Kaushik et al. (2010)	Serio (2010)	Ανώνυμος	Shad Ali Khan et al. 2008
N	-	-	-	1,59%	--
P	-	ΜΑ	0,32%	0,20-0,29%	-
K	1,42-2,79%	0,84%	1,80%	0,53-1,10%	-
Ca	0,58-0,74%	0,72%	0,60%	1,14-1,30%	-
Mg	0,18-0,20%	ΜΑ	0,50%	0,86-1,08%	-
S	-	-	-	0,32-0,56%	-
Fe	57-354ppm	311ppm	39ppm	200ppm	201 ppm
Zn	17-53ppm	ΜΑ	ΜΑ	-	48 ppm
Cu	3,5-11ppm	-	-	-	7,7 ppm
Mn	54-78ppm	-	-	-	32,9 ppm
Na	0,07-0,19%	327ppm	ΜΑ	-	-
Cl	-	-	-	-	-
Cr	3,9-25ppm	-	-	-	1,45 ppm
Χώρα	Μαρόκκο	Ινδία	Γαλλία	Βραζιλία	Πακιστάν

Πίν. 6. Περιεκτικότητα στα φύλλα της Στέβιας σε βαριά μέταλλα

Στοιχείο	Περιεκτικότητα, mg/kg (ppm)
Στοιχείο	Λόλας, 2015	Gasmalla et al, 2014	Ανώτατα επιτρεπτά όρια*
Cd	0,11-0,41	0,33-0,49	0,3 ppm
Pb	0,10-0,17	0,14-4,77	10 ppm
As	ΜΑ - <0,10	0,05-0,30	1 ppm
Hg	ΜΑ - <0,05	ΜΑ-0,01
Χώρα	Ελλάδα	Κίνα
* WHO, 1988, 1998

Εικόνα: Τροφοπενία Καλίου

Πίν. 7. Εύρος περιεκτικότητας φύλλων στέβιας σε μερικές ανόργανες ουσίες

(Ελλάδα και ξένες χώρες)

Ανόργανο στοιχείο	Περιεκτικότητα, %, mg/kg (=ppm)
N	1,40-2,7%
P	0,10-0,35%
K	0,53-6,12%
Ca	0,08-1,55%
Mg	0,03-0,50%
S	0,12-0,56%
Mn	28-79 ppm
Cu	3,5- 100ppm
Fe	39-553 ppm
Zn	13-200 ppm
Na	149-1900 ppm
Cl	496
Cr	3,9-25ppm
Co	0,27-25 ppm
Se	0,57 -27 ppm

Πίν. 8. Οριακά-κρίσιμα επίπεδα βασικών θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα Στέβιας - Μπαγκλαντές (Maniruzzaman et al 2016)

Θρεπτικό στοιχείο	Έδαφος
	Όξυνο	Ασβεστούχο
	Περιεκτικότητα
N	1,43%	1,50%
P	0,19%	0,30%
Κ	1,75%	1,71%
S	0,125%	0,137%

Προτεινόμενα ενδεικτικά οριακά (κρίσιμα) επίπεδα θρεπτικών στοιχείων –Ελλάδα

Από τα πειράματα, τις Αποδεικτικές καλλιέργειες και τα εδάφη στα οποία μελετήθηκε η Στέβια στην Ελλάδα έως τώρα, καθώς και τα ξένα δεδομένα, φαίνεται ότι τα κρίσιμα επίπεδα (τροφοπενία κάτω από αυτά) στον Πίν. 9 μπορούν να αποτελέσουν μια ενδεικτική βάση για την έρευνα ώστε αυτά να οριστούν ακριβέστερα και αντικειμενικότερα.

Πίν. 9. Προτεινόμενα –ενδεικτικά οριακά (κρίσιμα) επίπεδα θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα Στέβιας και στο έδαφος στην Ελλάδα

Θρεπτικό στοιχείο	Περιεκτικότητα
	Φύλλα Στέβιας - % ή mg/kg (=ppm)	Έδαφος – mg/kg =ppm)*
N - ολικό	1,20-1,40%	100
ΝΟ₃-Ν	-	10-50
P (Olsen)	0,15-0,18%	15-20
Κ (Οξεικού αμμωνίου	1,50-2,0%	150-180
Ca	0,60-0,80%	1.500-2.000
Mg	0,25-0,30%	50
S	0,15-0,20%	30-50
B	10-15 ppm	2
Cl	0,2-0,3%	10
Cu	4-6 ppm	2-5
Fe	40-60 ppm	2-5
Mn	20-30 ppm	50
Zn	10-15 ppm	1-2
Mo	-	1
* Επίπεδα για εδάφη όπου καλλιεργειται καπνός με τον οποίο η Στέβια φαίνεται ότι παρουσιάζει παρόμοιες ανάγκες

Σήμερα όλο και περισσότεροι ερευνητές στη θρέψη των φυτών αρχίζουν να υποστηρίζουν πως τα οριακά - κρίσιμα επίπεδα αλλάζουν σε στενή σχέση με την αύξηση, ή μείωση της συγκέντρωσης των άλλων θρεπτικών στοιχείων.