Οι Βέλτιστες Καλλιεργητικές Πρακτικές αφορούν όλες τις διαδικασίες της αγροτικής παραγωγής, όπως η κατεργασία του εδάφους, η χρήση φυτοπροστατευτικών, η λίπανση, η άρδευση κλπ. Μια τέτοια Βέλτιστη Καλλιεργητική Πρακτική αποτελεί και η εφαρμογή των Φυτικών Ζωνών Ανάσχεσης στους αγρούς.

Τι είναι οι Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης

Οι Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης (ΦΖΑ) είναι ζώνες με μόνιμη βλάστηση που εγκαθιδρύονται κυρίως περιμετρικά των αγρών σε περιοχές που υπάρχει γειτνίαση με υδάτινους όγκους και διόδους επιφανειακής μεταφοράς του νερού (λίμνες, ποτάμια, αυλάκια, χαντάκια, ταμιευτήρες κ.λ.π.) (Εικόνα 1).

Εικόνα 1. Φυτική Ζώνη Ανάσχεσης περιμετρικά στον αγρό κατά μήκος ενός υδάτινου αποδέκτη

Ο σκοπός των Φυτικών Ζωνών Ανάσχεσης είναι να ανακόψουν και να περιορίσουν την επιφανειακή απορροή των νερών και κατ΄επέκταση ότι μπορεί να μεταφέρεται με αυτό όπως έδαφος και ρυπογόνες ουσίες. Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης ωστόσο μπορούν να εγκατασταθούν και εντός των αγρών με στόχο και πάλι την ανάσχεση της ταχύτητας ροής του νερού σε σημεία που μπορεί να υπάρχει έντονη κλίση ή όπου η ροή είναι συγκεντρωμένη (Εικόνα 2).

Εικόνα 2. Παρεμβολή Φυτικής Ζώνης Ανάσχεσης στο εσωτερικό του αγρού για ανακοπή της ταχύτητας της ροής του νερού.

Για τη δημιουργία των Φυτικών Ζωνών Ανάσχεσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα είδη με συμπληρωματικές ωφέλειες. Προτείνονται οι συνδυασμοί πολυετών και ετήσιων ειδών που προσφέρουν σταθερότητα και αυξημένη βιομάζα στις κρίσιμες περιόδους. Επίσης ο συνδυασμός αγρωστωδών που προσφέρουν πυκνή επιφανειακή κάλυψη και πλατύφυλλων που βοηθούν την διήθηση του νερού με το βαθύ τους ριζικό σύστημα. Επίσης προτείνεται η χρήση ψυχανθών που βοηθούν στον εμπλουτισμό του εδάφους με άζωτο. Η βλάστηση θα πρέπει να ανανεώνεται όταν φθίνει και ορισμένες φορές να ενισχύεται με ελαφρές λιπάνσεις.

Βασικές λειτουργίες των Φυτικών Ζωνών Ανάσχεσης

Οι Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης καταφέρνουν να ανακόπτουν την κίνηση του νερού με δύο κυρίως μηχανισμούς

1. Οι βλαστοί των φυτών που διατηρούνται μόνιμα στην περιοχή αποτελούν ένα φυσικό εμπόδιο στην ελεύθερη κίνηση του νερού, επιβραδύνοντας το ροή. Η αποτελεσματικότητα εξαρτάται από την μορφολογία της βλάστησης, την πυκνότητα και το πλάτος της ζώνης που μεσολαβεί.

2. Τα χαρακτηριστικά της ζώνης, ανάλογα και με το πόσα έτη αυτή εφαρμόζεται, προσομοιάζουν σταδιακά στα χαρακτηριστικά ενός φυσικού λειμώνα.

Εξαιτίας της μη διατάραξης του εδάφους (δεν γίνεται κατεργασία), δομείται ένα σταθερό δίκτυο κατακόρυφων πόρων του εδάφους μέσω της αποσύνθεσης των ριζών και της βιολογικής δραστηριότητας της πανίδας του εδάφους (γαιοσκώληκες κ.α.). Αυτό το δίκτυο των πόρων συμβάλει θεαματικά στην διήθηση του νερού.

Η βελτίωση της διηθητικότητας εξαρτάται από τον αριθμό των ετών που εφαρμόζεται η φυτική ζώνη ανάσχεσης, από την ποικιλότητα των φυτικών ειδών (συνδυασμός επιπολαιόριζων και βαθύριζων φυτών) και από την συμπίεση του εδάφους (πρέπει να αποφεύγεται η χρήση της ζώνης ως οδός τακτικής διέλευσης των γεωργικών μηχανημάτων).

Αναμενόμενα οφέλη από την εφαρμογή των Φυτικών Ζωνών Ανάσχεσης

1. Περιορισμός της διάβρωσης του εδάφους.

Ως γνωστόν, η διάβρωση του εδάφους είναι ένα φαινόμενο που κατά κύριο λόγο οφείλεται στην επιφανειακή απορροή του νερού (η μεταφορά γης από τον άνεμο είναι δευτερεύουσας σημασίας). Οι Φυτικές Ζώνες Βλάστησης ανακόπτουν την κίνηση του νερού με αποτέλεσμα να αποφεύγεται και η απομάκρυνση του επιφανειακού εδάφους.

Σε πειράματα που διενεργήθηκαν στο Αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στα πλαίσια του προγράμματος AgriBMP’s (Εικόνα 3) διαπιστώθηκε μείωση κατά 44-71% της επιφανειακής απορροής του νερού και μείωση κατά 55-90% της απώλειας του εδάφους (Εικόνα 4).

Στα εν λόγω πειράματα έγινε μελέτη της επίδρασης των Φυτικών Ζωνών Ανάσχεσης σε ένα αρδευόμενο αγρό με ελαφρά κλίση 2%. Ως καλλιέργεια φυτοκάλυψης στην ζώνη ανάσχεσης χρησιμοποιήθηκε η φεστούκα. Οι ζώνες είχαν πλάτος 10m. Οι δοκιμές έγινε σε βαμβάκι και αραβόσιτο όπου η άρδευση γινόταν με καταιονισμό (καρούλι).

Εικόνα 3. Το πείραμα AgriBMP’s στο Αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Διακρίνονται δύο μεταχειρίσεις με Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης (1α & 2α) και δύο χωρίς (1β & 2β).

Εικόνα 4. Απώλεια εδάφους από διάβρωση στο πείραμα AgriBMP’s στο Αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

2. Δέσμευση των ρυπογόνων ουσιών που μπορεί να μεταφέρονται με το νερό.

Τα προϊόντα φυτοπροστασίας και πολλά άλλα αγροτοχημικά όπως τα λιπάσματα αποτελούν σημαντικές πηγές ρύπανσης των υδάτων, ιδίως όταν αυτά εφαρμόζονται κατά μη ορθολογικό τρόπο.

Είναι ενδεικτικό ότι μια και μόνο σταγόνα μιας δραστικής είναι ικανή να προκαλέσει ρύπανση πάνω από τα επιτρεπτά όρια σε ένα ρυάκι πλάτους 2m, βάθους 0,5m και μήκους 10km! Περιορίζοντας την επιφανειακή απορροή του νερού οι Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης βοηθούν στη συγκράτηση των ρυπαντών που μεταφέρονται με αυτό.

Η χρήση τους θεωρείται επιβεβλημένη σε περιοχές όπου γεωργικές εκτάσεις γειτνιάζουν με επιφανειακά ύδατα. Στα πειράματα του προγράμματος AgriBMP’s διαπιστώθηκε μια μείωση κατά 51-79% της συγκέντρωσης δραστικών ουσιών στο νερό που απορρέει από τον αγρό όταν στα όρια του αγρού παρεμβάλλεται μια Φυτική Ζώνη Ανάσχεσης (Εικόνα 5).

Εικόνα 5. Συγκεντρώσεις στο νερό της απορροής των δραστικών ουσιών που εφαρμόστηκαν στη καλλιέργεια του αραβοσίτου. Στοιχεία από το πείραμα AgriBMP’s στο Αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Εάν στο γεγονός αυτό, συνεκτιμηθεί και η μείωση της ποσότητας του νερού που απορρέει, τότε το συνολικό όφελος ανέρχεται σε 89-94% περιορισμό της ρύπανσης των υδάτων.

3. Διατήρηση της βιοποικιλότητας.

Οι Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης εξασφαλίζουν ένα φυσικό ενδιαίτημα για την επιβίωση και την αναπαραγωγή ενός μεγάλου αριθμού ζωικών οργανισμών, μεταξύ αυτών και πολλών ωφέλιμων ειδών, βελτιώνοντας την βιοποικιλότητα και την φυσική ισορροπία των αγροτικών οικοσυστημάτων.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι οι Φυτικές Ζώνες Ανάσχεσης αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο στην φαρέτρα των παραγωγών έτσι ώστε να μειώσουν σημαντικά το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα και να διατηρήσουν τη παραγωγικότητα των γεωργικών τους εκτάσεων.

Η εφαρμογή τους είναι σχετικά απλή και προϋποθέτει έναν αρχικό σχεδιασμό της θέσης στην οποία θα τοποθετηθούν οι ζώνες, την επιλογή των κατάλληλων φυτικών ειδών για κάθε περιβάλλον και τις ενέργειες που πρέπει να γίνονται έτσι ώστε οι φυτικές ζώνες να διατηρούνται σε ευρωστία. Επίσης θα πρέπει να εξεταστούν δυνατοί συνδυασμοί με άλλες Βέλτιστες Καλλιεργητικές Πρακτικές (π.χ. μηδενική κατεργασία ή ακαλλιέργεια) έτσι ώστε να μεγιστοποιηθούν τα αναμενόμενα οφέλη.