Τα τελευταία πενήντα χρόνια, η ευρωπαϊκή γεωργική πολιτική επικεντρώθηκε στην αποτελεσματική παραγωγή όσο το δυνατόν περισσότερων τροφίμων με χαμηλές τιμές και εισόδημα για τον παραγωγό, ή τουλάχιστον έγινε προσπάθεια προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ο παραπάνω προσανατολισμός δεν αποτελεί όμως εγγύηση για το μέλλον της γεωργίας. Έχει έρθει η ώρα να σκεφτούμε τα επόμενα βήματα για τη μετάβαση πλέον προς μια πραγματικά βιώσιμη γεωργία. Η αποτελεσματική παραγωγή παραμένει απαραίτητη, ιδίως επειδή η ζήτηση για τρόφιμα και άλλα γεωργικά προϊόντα και πόρους μόνο συνεχίζει να αυξάνεται. Η ανάγκη παραγωγής προσιτών, ασφαλών και υγιεινών τροφίμων, στην Ευρώπη αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, θα συνεχιστεί για τουλάχιστον μισό αιώνα. Αλλά οι έννοιες της εντατικοποίησης και της αποτελεσματικότητας, όσο ισχυρές έχουν υπάρξει, δεν αρκούν πλέον.
Πρέπει να μετατραπούν σε βελτιστοποίηση της χρήσης όλων των πόρων, όχι μόνο στο επίπεδο της εκμετάλλευσης αλλά και ευρύτερα σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο.
Η βελτιστοποίηση των εμπλεκόμενων συστημάτων σε διαφορετικές κλίμακες είναι ουσιαστικά διαφορετική από τη μεγιστοποίηση σε επίπεδο αγρού, θερμοκηπίου ή της συνολικής γεωργικής εκμετάλλευσης. Μας επιτρέπει να χρησιμοποιούμε γη, νερό, χημικά και θρεπτικά συστατικά για βέλτιστες αποδόσεις και να μειώσουμε ή ακόμη και να εξαλείψουμε υπολείμματα, καθώς αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν αλλού στο σύστημα τροφίμων.
Πρόκειται πράγματι για μια θεμελιώδη μετάβαση που απαιτεί διανοητικές και πολιτικές προσαρμογές. Επιπλέον, συνεπάγεται αντισταθμίσεις επειδή πρέπει να γίνουν επιλογές σχετικά με το ποια είναι η καλύτερη διαδρομή προς τη βελτιστοποίηση. Είναι ο ρόλος της επιστήμης να παρουσιάζει με σαφήνεια το κόστος και τα οφέλη των διαφόρων τύπων μεταβάσεων.
Κυκλική γεωργία
Τι είναι η κυκλική γεωργία;
Η κυκλική γεωργία είναι μια συλλογική αναζήτηση από τους αγρότες, τους ενδιαφερόμενους πολίτες, τις επιχειρήσεις, τους επιστήμονες και τους ερευνητές για τον βέλτιστο συνδυασμό οικολογικών αρχών μαζί με τη σύγχρονη τεχνολογία, με νέες εταιρικές σχέσεις, νέα οικονομικά μοντέλα και αξιόπιστες κοινωνικές υπηρεσίες. Δεν επικεντρώνεται μόνο στις καλές αποδόσεις και την εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας, αλλά υπογραμμίζει επίσης τη σημασία της όσο το δυνατόν μικρότερης πίεσης στο περιβάλλον, στη φύση και στο κλίμα.
Η κυκλική γεωργία σημαίνει ότι διατηρούμε τα υπολείμματα της γεωργικής βιομάζας και της επεξεργασίας τροφίμων στο πλαίσιο του συστήματος τροφίμων ως ανανεώσιμες πηγές. Με το να εξοικονομούμε πολύ περισσότερους πόρους και να σπαταλάμε λιγότερη βιομάζα, απαιτούνται λιγότερες εισαγωγές, όπως χημικά λιπάσματα και απομακρυσμένες ζωοτροφές. Αυτό σημαίνει ότι η διαθεσιμότητα των κυκλικών πόρων θα καθορίσει την παραγωγική ικανότητα και τις προκύπτουσες επιλογές κατανάλωσης.
Οι κλειστοί κύκλοι θα είναι το νέο μοντέλο στο οποίο βασίζεται η μελλοντική γεωργία. Το μοντέλο δεν θα είναι περιοριστικό. θα αποτελέσει ένα νέο παράδειγμα που παρέχει την ελευθερία για ένα ευρύ φάσμα μοντέλων εταιρειών και μοντέλων κερδών και, φυσικά, θα προσαρμοστεί στο κοινωνικό και οικολογικό περιβάλλον, ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των πόρων, των αγορών και των επιλογών αγοράς. Εν ολίγοις, θα υπάρχει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που ποικίλλουν από εντατικές έως εκτεταμένες, μικρές έως μεγάλες, χαμηλής τεχνολογίας και υψηλής τεχνολογίας.
Βέλτιστη χρήση της ροής των αποβλήτων
Μια κεντρική αρχή της κυκλικής γεωργίας είναι ότι δεν χρησιμοποιούνται πλέον εκτάσεις ή πόροι περισσότεροι από ό, τι είναι απολύτως απαραίτητο. Τα χωράφια θα χρησιμοποιούνται κυρίως για την παραγωγή καλλιεργειών τροφίμων. Προκειμένου να χρησιμοποιηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, θα έχουν σπαρθεί διαδοχικές καλλιέργειες, έτσι ώστε το η παραγόμενη τροφή να αυξάνεται στον αγρό σχεδόν καθ’όλη τη διάρκεια του χρόνου. Όποτε είναι δυνατόν, θα προστεθούν μικτές καλλιέργειες κατά την αμειψισπορά. Έχει καθοριστεί ένας σημαντικός ρόλος για τα φυτά που εξυπηρετούν διπλούς σκοπούς, κυρίως ως τρόφιμα, ενώ τα υπολείμματα (φύλλα και μίσχοι) θα χρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη για τα ζώα ή τα βιολογικά λιπάσματα για τη βελτίωση του εδάφους.
Η καλλιέργεια χορτοδοτικών καλλιεργειών, θα υπάρχει λόγος να εφαρμόζεται μόνο όπου δεν είναι αποτελεσματική η καλλιέργεια βρώσιμων προϊόντων. Έμφαση δίνεται σε πολυετείς ή μόνιμους λειμώνες με ποικίλους τύπους γρασιδιού και βότανα. Ο εφοδιασμός με ζωοτροφές για την κτηνοτροφία θα συμπληρωθεί με υπολείμματα από τη γεωργία, την κηπουρική και τη βιομηχανία τροφίμων. Αυτά περιλαμβάνουν επίσης υπολείμματα που δεν χρησιμοποιούνται ακόμη πλήρως, όπως πλούσια σε πρωτεΐνες φύλλα τεύτλων ή εκείνα που υπόκεινται στην ισχύουσα νομοθεσία που δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν τώρα, όπως τα έντομα και τα σκουλήκια που αναπτύσσονται σε απορρίμματα βιομάζας και στα σκουπίδια-τρόφιμα των νοικοκυριών. Εν τω μεταξύ, υπάρχουν διαθέσιμες καλές τεχνικές για τη μετατροπή αυτών των "ροών αποβλήτων" σε ζωοτροφές υψηλής ποιότητας που είναι ασφαλείς για τον άνθρωπο και τα ζώα.
Στην κυκλική γεωργία, οι κύκλοι είναι κλειστοί:
όσο το δυνατόν πιο κοντά και όσο πιο μακριά είναι απαραίτητο. Η βέλτιστη χρήση των ροών αποβλήτων δεν σημαίνει πάντοτε ότι οι κύκλοι μπορούν να κλείσουν σε επίπεδο γεωργικής εκμετάλλευσης ή σε περιφερειακό επίπεδο. Αυτό δεν είναι απαραίτητο. Η κυκλική γεωργία αποτελεί μέρος του κυκλικού συστήματος διατροφής, το οποίο, κατ 'αρχήν, αφορά ολόκληρο τον κόσμο. Οι παγκόσμιες ροές των αποβλήτων θα πρέπει να ελαχιστοποιηθούν, αλλά ο κύριος στόχος είναι η διασφάλιση ότι οι κύκλοι θα κλείσουν όσο το δυνατό περισσότερο σε ολόκληρο το φάσμα, τόσο σε τοπικό, περιφερειακό αλλά και διεθνές επίπεδο.
Όσον αφορά στους κτηνοτρόφους, η κυκλική γεωργία σημαίνει κατά κύριο λόγο ότι χρησιμοποιούν ωμές και άλλες πρώτες ύλες από την παραγωγή φυτικών καλλιεργειών, την κηπουρική, τη βιομηχανία τροφίμων καθώς και από την υπόλοιπη τροφική αλυσίδα. Για να γίνει αυτό, ο γεωργός θα εξετάσει επίσης εναλλακτικούς πόρους του μέλλοντος, όπως θαλάσσια φύκια για την παραγωγή καλής ποιότητας λιπασμάτων.
Για τους καλλιεργητές, η κυκλική γεωργία σημαίνει τη χρήση υψηλής ποιότητας ζωικών λιπασμάτων και των υπολειμμάτων των καλλιεργειών για την τόνωση της καλής ζωής του εδάφους. Το λίπασμα με βάση τα χημικά θα χρησιμοποιηθεί μόνο όταν οι καλλιέργειες πραγματικά χρειάζονται πρόσθετη τροφή. Οι καλλιεργητές θα αξιοποιήσουν επίσης στο έπακρο την βιοποικιλότητα του εδάφους με μικτά συστήματα καλλιέργειας και έξυπνες αμειψισπορές. Με νέες μορφές μηχανικής ακριβείας, βασισμένες στις εξελίξεις των αισθητήρων και της ρομποτικής, αυτό είναι εφικτό.
Το υγιές έδαφος αποτελεί θεμέλιο για τη γεωργία
Η γεωργική παραγωγή εξαρτάται από την υγεία του εδάφους και από μια καλή εδαφική δομή. Η υγεία του εδάφους καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα της οργανικής ουσίας που περιέχει, την ισορροπία στη δυναμική των υπόγειων υδάτων και τη διαθεσιμότητα των απαραίτητων για τους ανθρώπους, τα ζώα και τις καλλιέργειες ουσιών: άζωτο, φώσφορο, κάλιο και ένα ευρύ φάσμα μικροθρεπτικών συστατικών.
Η απώλεια θρεπτικών ουσιών οδηγεί σε ρύπανση του αέρα, του νερού και του εδάφους και απώλεια της βιοποικιλότητας. Επίσης, εξαντλεί περιορισμένους πόρους, όπως τα φωσφορικά, τα οποία στη συνέχεια συμπληρώνονται με εξόρυξη λιπασμάτων ή κοπριές χαμηλής ποιότητας.
Λόγω του ζωτικού ρόλου των θρεπτικών ουσιών, το υγιές έδαφος είναι ένα από τα σημαντικότερα θεμέλια για την κυκλική γεωργία. Η γονιμότητα του εδάφους και, κυρίως, η ποσότητα οργανικής ουσίας δεν είναι μόνο καθοριστικοί παράγοντες για την απόδοση των καλλιεργειών, αλλά επίσης διατηρούν τα θρεπτικά συστατικά, τα ιχνοστοιχεία και το νερό. Για να μην αναφέρουμε ότι σε υγιή χωράφια με υγιή εδάφη, υπάρχουν λιγότερες ασθένειες και παράσιτα. Κάτι που αξίζει επίσης να σημειωθεί: η αύξηση του επιπέδου της οργανικής ουσίας αποτελεί φυσικό τρόπο απορρόφησης και περιορισμού του CO2 και άλλων αερίων του θερμοκηπίου.
Στην κυκλική γεωργία, η ζωή του εδάφους τροφοδοτείται βέλτιστα χρησιμοποιώντας έναν επινοητικό συνδυασμό καλής ποιότητας ζωικού λιπάσματος, κατά προτίμηση κομποστοποιημένης κοπριάς μαζί με υπολείμματα καλλιεργειών. Η ζωική κοπριά δεν θα αποθηκεύεται πλέον σε υγρή μορφή, αλλά θα διαχωρίζεται στο αγρόκτημα σε ξηρά (κόπρανα) και υγρή (ούρα). Μια άλλη ενδιαφέρουσα πηγή θρεπτικών ουσιών είναι η εξυγίανση της ιλύος καθαρισμού λυμάτων που προέρχονται από την επεξεργασία οικιακών λυμάτων και το νερό επεξεργασίας από τις βιομηχανίες τροφίμων.
Ακόμη και όταν μεγιστοποιείται η επαναχρησιμοποίηση, η απώλεια θρεπτικών ουσιών στον κύκλο είναι αναπόφευκτη. Οι ελλείψεις μπορούν να συμπληρωθούν με τη συμπερίληψη αζωτοδεσμευτικών καλλιεργειών κατά την αμειψισπορά και μέσω της χρήσης συνθετικών λιπασμάτων στο σωστό χρόνο, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης της καλλιέργειας. Χάρη στη νέα τεχνολογία, αυτό μπορεί τώρα να ανιχνευθεί στην πράξη για κάθε καλλιέργεια μέσω εργαλείων όπως οι αισθητήρες χρώματος φύλλων. Το μεγάλο πλεονέκτημα της θρέψης ακριβείας δεν είναι μόνο το ότι απαιτούνται λιγότερα λιπάσματα, αλλά μειώνει επίσης τις απώλειες των θρεπτικών ουσιών προς το περιβάλλον.
Καλλιεργητές και φύση
Οι αγρότες ανά τους αιώνες που καλλιεργούν, βρίσκονται σε μία διαρκή μάχη με τις ασθένειες και τα διάφορα παράσιτα των καλλιεργειών. Εχθροί και ασθένειες όμως, πάντα βρίσκουν τρόπο να προσαρμόζονται και να αποκτούν ανθεκτικότητα στα διάφορα όπλα καταπολέμησής τους. Μέχρι σήμερα, οι καλλιεργητές εξαρτώνται σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό από τη χρήση τόσο φυσικών όσο και χημικών φαρμάκων για την αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών.
Μια ευρεία συστηματική προσέγγιση υιοθετείται στην κυκλική γεωργία, στην οποία η υγιής καλλιέργεια και η καλή διαβίωση των ζώων είναι καθοριστικής σημασίας. Η προσέγγιση αυτή ξεκινά με ισχυρά φυτά και ζώα, με γενετικές πληροφορίες που χρησιμοποιούνται για την επιλογή φυτών και ζώων που είναι πιο ανθεκτικά στις ασθένειες και τα παράσιτα, καθώς και στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος.
Η ανθεκτικότητα των καλλιεργειών θα ενισχυθεί με τη χρήση της γεωργικής βιοποικιλότητας εντός και γύρω από τα χωράφια ως μια μορφή φυσικής επικονίασης και προστασίας των βιολογικών καλλιεργειών. Για παράδειγμα, αυτό μπορεί να γίνει με τη χρήση ανθέων στις άκρες των αγρών και σε τεμάχια γης που μπορούν να χρησιμεύσουν ως καταφύγια για άγριες μέλισσες και άλλους επικονιαστές καθώς και για φυσικούς εχθρούς διαφορετικών ειδών επιβλαβών οργανισμών. Η ενσωμάτωση των φυσικών διεργασιών στις μεθόδους μας δεν είναι μόνο ευεργετική για τη γεωργία, αλλά συμβάλλει επίσης σε ένα όμορφο και φυσικό τοπίο καλλιεργήσιμης γης. Μια μορφή κυκλικής γεωργίας που πάει τα πράγματα ένα βήμα παραπέρα, ονομάζεται αγρο-οικολογική γεωργία, "γεωργία συμπεριλαμβανομένης της φύσης", η οποία εστιάζει ειδικά στις υπηρεσίες οικοσυστήματος, συμπεριλαμβανομένης της διατήρησης και της χρήσης της φύσης και της βιοποικιλότητας μέσα και γύρω από το αγρόκτημα σε ένα φυσικό τοπίο καλλιέργειας.
Κλιματικά οφέλη επίσης
Η γεωργία οφείλει να συμβάλλει στην άμβλυνση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Πολύ σημαντικό από τη στιγμή που ο γεωργικός τομέας είναι εξαιρετικά ευαίσθητος στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Το βασικό κριτήριο της κυκλικής γεωργίας είναι η χρήση της γεωργικής βιομάζας τόσο συχνά όσο και αποτελεσματικά. Αυτό σημαίνει επίσης την αποφυγή της φυσικής υποβάθμισης της αχρησιμοποίητης βιομάζας (υπολείμματα καλλιεργειών, λιπάσματα) και της συνοδευτικής παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα, υποξειδίου του αζώτου και μεθάνιου. Αυτό σημαίνει επίσης ότι λιγότερα τεχνητά λιπάσματα είναι απαραίτητα στην κυκλική γεωργία, έτσι ώστε να απελευθερωθεί λιγότερο CO2 κατά τη διάρκεια της παραγωγής. Λιπάσματα υψηλής ποιότητας (κοπριά, χώμα, κομπόστες) αυξάνουν επίσης τη συγκράτηση του άνθρακα στο έδαφος, γεγονός που αποτελεί φυσικό τρόπο καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής.
Με τη σειρά της, η κυκλική γεωργία προσφέρει επιλογές για την καταπολέμηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τη γεωργία σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με τα μέτρα που απλώς επικεντρώνονται στην εφαρμογή κοινών γεωργικών διεργασιών, περισσότερο φιλικών προς το κλίμα.
Χωράφια πειραματικών δοκιμών
Φυσικά, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά ερωτήματα: Πώς μπορεί να σχεδιαστεί η κυκλική γεωργία ως έξυπνη, υγιής και ασφαλής διαδικασία κατά τρόπο που να αποφέρει τα περισσότερα οφέλη για την παραγωγή τροφίμων στο μέλλον, προσφέροντας ταυτόχρονα τις καλύτερες προοπτικές για τους αγρότες και την επιχειρηματική κοινότητα καθώς και για το κλίμα, τη φύση και την κοινωνία; Γνωρίζουμε ήδη πολλά για την αποτελεσματική παραγωγή τροφίμων, αλλά ακόμα δεν αρκεί όταν πρόκειται για τη χρήση κύκλων για την πρόληψη των αποβλήτων και της απώλειας πόρων και βιομάζας.
Οι χώροι πειραματικών δοκιμών μας επιτρέπουν να μάθουμε και να βελτιώνουμε την κυκλική γεωργία. Αυτές οι περιοχές δοκιμών χρησιμεύουν επίσης ως πηγή έμπνευσης και παρέχουν νέες γνώσεις για τους ερευνητές και τους μαθητές. Σημαντικοί τομείς στους οποίους πρέπει να αποκτήσουμε μεγαλύτερη εμπειρία περιλαμβάνουν:
► τη διατήρηση της υγειονομικής ασφάλειας,
► την ουσιαστική μείωση της περιβαλλοντικής πίεσης και
► την έξυπνη δημιουργία αξίας από τα κατάλοιπα έως τα παραπροϊόντα.
Όλες αυτές οι δράσεις πρέπει να ληφθούν υπόψη με την κατανόηση ότι η κυκλική οικονομία δεν είναι ανεξάρτητη από την ανάπτυξη μιας ευρείας βιοποικιλότητας που χρησιμοποιεί βιομάζα για την παραγωγή υλικών και χημικών ουσιών.
Οι αγρότες δεν μπορούν να τα καταφέρουν μόνοι τους…
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η κυκλική οικονομία δεν είναι ένα σχέδιο: πρόκειται για μια συλλογική αναζήτηση νέων προοπτικών όσον αφορά στην παραγωγή τροφίμων. Η ανάπτυξη ενός κυκλικού συστήματος διατροφής, με την κυκλική γεωργία να αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο, αποτελεί τεράστια πρόκληση για την ευρωπαϊκή και παγκόσμια γεωργία.
Αν και οι αγρότες μπορεί να διαδραματίσουν τον βασικό ρόλο σε αυτή τη μετάβαση, αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν να το κάνουν μόνοι τους. Μία τέτοια μετάβαση απαιτεί την προσπάθεια όλων των εμπλεκομένων για την υπέρβαση των τεχνικών, οικονομικών, νομικών και κοινωνικών εμποδίων. Η ανάπτυξη μιας ποικίλης σειράς νέων κερδοσκοπικών μοντέλων και των αντίστοιχων επιχειρηματικών μοντέλων και αλυσίδων εταίρων είναι απαραίτητη.
Και για τυχόν παρερμηνείες και λάθος θεωρήσεις, σημαντικό είναι να αναφέρουμε τι δεν είναι και τι δεν αντιπροσωπεύει η κυκλική γεωργία:
Η πραγματική θεώρηση της κυκλικής γεωργία δεν σημαίνει ότι θα επιστρέψουμε στην αγροτική νοσταλγία στις αρχές της δεκαετίας του 1900. Εικόνες από την περίοδο υποδηλώνουν μερικές φορές έναν υπέροχο χρόνο που δεν υπήρχε ποτέ: η γεωργία παλεύει με υψηλό βαθμό ασθένειας, πολύ λίγη λίπανση και συνεχή κίνδυνο κακής συγκομιδής. Η κυκλική γεωργία δεν είναι ένα σχέδιο που αποσκοπεί στο να εκμηδενίσει τις γεωργικές επιχειρήσεις ακόμη περισσότερο με καταπιεστικά δόγματα, απαιτήσεις της αγοράς και κυβερνητικούς κανονισμούς.
