Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στην αγωνία και στο φόβο που έχει το κοινό για την «καταστροφική μανία» αυτών των φαινομένων. Την πρώτη θέση μεταξύ αυτών κατέχουν αναμφισβήτητα οι ακραίες βροχές με τις αντίστοιχες πλημμύρες τους και με περίοδο επαναφοράς οι πρώτες, κάποιες εκατονταετίες. Η εκδήλωση αυτών των ακραίων καιρικών φαινομένων γενικότερα, γίνεται όλο και πιο συχνή ώστε πολλοί εξέχοντες επιστήμονες να υποστηρίζουν σήμερα πως αυτά τείνουν να είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση και πως θα αποτελούν σύντομα τη νέα κανονικότητα του καιρού μας.
Φυσικές επιδράσεις ορεινών δασωμένων λεκανών στο μέγεθος των πλημμυρών των αντίστοιχων πεδινών περιοχών τους.
Για να γίνει εξέταση και συζήτηση του θέματος είναι αναγκαίο να είναι διαθέσιμη η μέγιστη ποσότητα νερού (βροχής) που μπορεί να συγκρατήσει μια ορεινή δασωμένη λεκάνη από ένα πλημμυρικό επεισόδιο βροχής. Πριν την έναρξη του επεισοδίου όμως, πρέπει να έχει μεσολαβήσει μια επαρκής περίοδος ανομβρίας από την προηγούμενη καταιγίδα, ώστε η χωρητικότητα της λεκάνης να είναι επαρκής. Η γνώση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική αφού η ποσότητα νερού που συγκρατείται, καθορίζει, εκτός των άλλων, και το μέγεθος των πλημμυρών των πεδινών περιοχών τους. Τα φυσικά συστατικά μιας λεκάνης που συγκρατούν μια ποσότητα νερού το καθένα, είναι: Η δασική της βλάστηση, η ξηρά και συμπιεσμένη στο έδαφος δασική φυλλάδα, τα μικροκοιλώματα της επιφάνειας του εδάφους, ο χούμος της, το έδαφος, τα πετρώματα και οι κοίτες των ρεμάτων της. Το νερό που συγκρατούν, εκτός των πετρωμάτων και της κοίτης των ρεμάτων, όλα τα υπόλοιπα φυσικά συστατικά μιας λεκάνης, είναι μόνιμο (retention storage). Αυτό σημαίνει πως εξατμίζεται όλο στην ατμόσφαιρα και δεν συμβάλλει καθόλου στην απορροή της κοίτης των ρεμάτων της. Το σύνολο της μέγιστης ποσότητας νερού που συγκρατεί καθένα από τα παραπάνω συστατικά, συγκροτεί «το υδρολογικό βάθος της λεκάνης» ή «την μέγιστη ικανότητα συγκράτησηςνερού» από αυτή.
Το υδρολογικό βάθος μιας ορεινής λεκάνης καλυμμένης π.χ. με ελάτη, κυμαίνεται κατά την χειμερινή περίοδο (Νοέμβριος – Απρίλιος) και την θερινή (Μάιος – Οκτώβριος) από 95 – 110 και 125 – 140 mm, αντίστοιχα. Οι αντίστοιχες τιμές μιας άλλης λεκάνης καλυμμένης με πεύκη, κυμαίνονται από 90 – 105 και 120 – 135 mm.
Τα ανωτέρω υδρολογικά βάθη των δασωμένων λεκανών δύνανται να αυξηθούν περαιτέρω αν ληφθεί υπόψη πως και άλλες συνθήκες συμβάλλουν έμμεσα στον μετριασμό των πλημμυρών στα πεδινά τους. Αυτό συμβαίνει π.χ. με το νερό μιας καταιγίδας που κινείται στους μακροπόρους του εδάφους με τη δύναμη της βαρύτητας. Ειδικότερα αυτό κινείται πλάγια διαμέσου κυρίως των διαχωριστικών ορίων των οριζόντων Α/Β και Β/Γ του εδάφους (πλάγια ή υπεδάφια απορροή) και καταλήγει στην απορροή των ρεμάτων και στα υπόγεια νερά τους. Συνεπώς το νερό των μακροπόρων δεν συγκρατείται μόνιμα στο έδαφος αλλά προσωρινά (detention storage) και με τη μικρή σχετικά ταχύτητα που έχει, σε σχέση με εκείνη της επιφανειακής απορροής, συμβάλλει στην επιβράδυνση αλλά και στον αποσυγχρονισμό εκδήλωσης μέγιστων παροχών στα πεδινά. Οι διεργασίες αυτές είναι προφανώς ένα θετικότατο στοιχείο για το μετριασμό των παραπάνω πλημμυρών.
Άλλη ειδική συνθήκη για τον ίδιο σκοπό είναι η δημιουργία κατάλληλων συνθηκών διήθησης της βροχής στο δασικό έδαφος και έτσι προστασίας αυτού από τη διάβρωση, λόγω έλλειψης σχηματισμού επιφανειακής απορροής στις πλαγιές των λεκανών. Οι διεργασίες αυτές έχουν ως αποτέλεσμα και την αποτροπή σχηματισμού φερτών υλών στην απορροή των ορεινών ρεμάτων και συνεπώς και σε εκείνη των πεδινών ρεμάτων και ποταμών. Κατά συνέπεια, δεν μειώνεται η χωρητικότητα και η μεταφορική ικανότητα της πεδινής κοίτης τους και έτσι αποτρέπονται τα έντονα πλημμυρικά φαινόμενα στις πεδινές περιοχές.
Οι ορεινές δασωμένες υδρολογικές λεκάνες μας, με δεδομένο το προηγούμενο υδρολογικό τους βάθος και υπό την προϋπόθεση πως μεσολάβησε ένα επαρκές χρονικό διάστημα ανομβρίας από την προηγούμενη καταιγίδα, δύνανται να αποκρίνονται στις ορεινές καταιγίδες ως εξής: Να αποτρέπουν τις πλημμύρες στις πεδινές περιοχές τους, να τις μετριάζουν ως ένα ποσοστό, αλλά και να αδυνατούν να τις αποτρέψουν.
Αναλυτικότερα, μια λεκάνη με τα παραπάνω χαρακτηριστικά της, σύμφωνα με στοιχεία από τις ορεινές δασωμένες πειραματικές υδρολογικές λεκάνες μας της Ευρυτανίας και Όσσας (Κισσάβου), αποκρίνεται ως εξής:
Αποτρέπει τις πλημμύρες στα πεδινά από καταιγίδες ύψους βροχής περίπου 100 – 140 mm, τις μετριάζει από 150 – 180 mm και αδυνατεί να τις αποτρέψει από μεγαλύτερα ύψη βροχής, όχι μόνο στις πεδινές περιοχές αλλά και στις δασωμένες ορεινές μας. Στην τελευταία περίπτωση οι βροχές χαρακτηρίζονται ως ακραίες, αλλά χωρίς να σχετίζονται με την έννοια της σπανιότητας. Και αυτό επειδή στις μέρες μας, λόγω της κλιματικής αλλαγής, βροχές τέτοιου ύψους αποφορτίζονται και στη χώρα μας πολύ συχνά.
Από τα προηγούμενα διαπιστώνεται πως η απάντηση στην ερώτηση αν οι ορεινές δασωμένες λεκάνες μας αποτρέπουν ή όχι τις πλημμύρες στις πεδινές περιοχές τους, δεν μπορεί να δοθεί με ένα «ναι ή όχι». Και αυτό επειδή η απόκρισή τους ποικίλλει ευρέως αφού μπορούν, όπως αναφέρθηκε, να αποτρέπουν μια πλημμύρα, να την μετριάζουν, ή να μην δύνανται να την αποτρέψουν. Η συμπεριφορά αυτή εξαρτάται από το υδρολογικό τους βάθος με την έναρξη της καταιγίδας και επιπλέον από τη διάρκεια και το ύψος βροχής του επεισοδίου.
Ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στις ορεινές μερικώς δασωμένες λεκάνες και πλημμυρικές επιπτώσεις στις πεδινές περιοχές τους.
Οι παραπάνω υδρολογικές λεκάνες στη χώρα μας απαντώνται στην πλειονότητα σε χαμηλότερα υψόμετρα από τις αντίστοιχες πλήρως δασωμένες που αναφέρθηκαν. Οι περισσότερες από αυτές κατεβαίνουν ως τους ορεινούς οικισμούς μας (χωριά) και αυτός είναι ο κυριότερος λόγος που σήμερα είναι μερικώς δασωμένες και υποβαθμισμένες από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Τέτοιες αρνητικές ενέργειες είναι η υπερβόσκηση, οι εκχερσώσεις με πυρκαγιές, οι αποψιλωτικές υλοτομίες, οι υλοτομίες για καυσόξυλα κ.λπ.
Όλες οι παραπάνω παρεμβάσεις είναι υπεύθυνες για τη συγκράτηση μιας μικρής ποσότητας νερού (βροχής) από τα φυσικά συστατικά των υποβαθμισμένων λεκανών. Συνεπώς και το υδρολογικό τους βάθος είναι εύλογα πολύ μικρό σε σχέση με τις πλήρως δασωμένες λεκάνες.
Οι συγκεκριμένες λεκάνες χαρακτηρίζονται ακόμα από έντονα μορφολογικά και τοπογραφικά χαρακτηριστικά, αφού το 65,4% της χώρα μας είναι κυρίως βουνά αλλά και λόφοι. Επομένως οι μεγάλες λεκάνες, λόγω της έντονης μορφολογίας τους, διαχωρίζονται σε υπολεκάνες μικρής σχετικά έκτασης. Αυτές χαρακτηρίζονται από απότομες πλαγιές και θέσεις γυμνές από βλάστηση, αβαθή ή ανύπαρκτα εδάφη και βαθιές μισγάγκειες με χειμάρρους στη βάση τους. Κύρια χαρακτηριστικά των χειμάρρων είναι, ως γνωστόν, η αιφνίδια απόκρισή τους, ο μεγάλος όγκος της απορροής, παροχής και στερεοπαροχής τους. Η τελευταία παράμετρος συχνά ανέρχεται στο 15 – 17 % της παροχής τους.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η πλειονότητα των πλημμυρών στη χώρα μας το φθινόπωρο, χειμώνα και μέρος της άνοιξης, οφείλεται σε μικρές λεκάνες με χειμάρρους, οι οποίοι, όταν εκδηλώνονται καταιγίδες, μεταφέρουν και αποθέτουν στα πεδινά μεγάλους όγκους νερού και φερτών υλών, αντίστοιχα. Στη συνέχεια το καλοκαίρι οι χείμαρροι είναι τελείως άνυδροι και στεγνοί (ξηριάδες).
Εδώ όμως είναι απαραίτητο και αναγκαίο να επισημανθεί ακόμα πως οι επιπτώσεις των πλημμυρών από τους χειμάρρους θα ήταν πολύ λιγότερες αν δεν είχαν γίνει σοβαρότατες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στις πεδινές κοίτες τους και εντός των οικιστικών περιοχών. Τέτοιες παρεμβάσεις έγιναν στη χώρα μας από την πρωτεύουσα ως και σε πολλούς μικρούς οικισμούς στην επαρχία. Ειδικότερα έχουμε εισχωρήσει στις περιοχές δράσης κάθε κατηγορίας υδατορεμάτων και έχουμε διαταράξει τη φυσική τους ισορροπία στις κοίτες τους και εκατέρωθεν αυτών. Επιπλέον, έχουμε μειώσει και την αντοχή των κατοίκων σε περίπτωση εκδήλωσης ακραίων καταιγίδων.
Δράσεις μετριασμού των επιπτώσεων ακραίων πλημμυρών πεδινών περιοχών μας με γνώμονα την κλιματική αλλαγή.
Πριν την αναφορά στις δράσεις μετριασμού των επιπτώσεων των παραπάνω ακραίων πλημμυρών, η ερώτηση που προκύπτει είναι: Γιατί αυτές πρέπει να επιλεγούν με γνώμονα ή καθοδηγητικό κριτήριο την κλιματική αλλαγή; Η απάντηση είναι πως η πλειονότητα των σχετικών με το θέμα επιστημόνων υποστηρίζει πως οι ακραίες και συχνές καταιγίδες και οι αντίστοιχες πλημμύρες τους, αλλά και τα υπόλοιπα σχετικά με τον καιρό ακραία φαινόμενα στις μέρες μας, φαίνεται πως είναι συνυφασμένα με την κλιματική αλλαγή. Η άποψη αυτή έχει βέβαια ασπαστεί και από μεγάλο μέρος του κοινού. Οι επιστήμονες όμως για τις απόψεις που υποστηρίζουν, προβάλλουν βέβαια και τα επιχειρήματά τους.
Ειδικότερα υποστηρίζεται πως με την άνοδο της θερμοκρασίας του αέρα στην ατμόσφαιρα και την εξάτμιση περισσότερου νερού, θα σχηματίζονται πιο συχνά στο εγγύς μέλλον απρόβλεπτα και ισχυρότατα καιρικά συστήματα που δεν θα περικλείονται στην μέχρι τις μέρες μας φυσική μεταβλητότητα του κλίματος. Αυτά θα αποφορτίζουν πρωτοφανή ύψη βροχής τα οποία θα συγκροτούν τη νέα κανονικότητα του καιρού μας.
Στη συνέχεια οι ακραίες πλημμύρες που θα εκδηλώνονται, πιθανόν να μη μπορούν να προσομοιωθούν με τα υπάρχοντα μοντέλα των επιστημόνων και των αρμόδιων φορέων. Έτσι θα εκφεύγουν της δυνατότητας διαχείρισης και αντιμετώπισης αυτών των ακραίων φαινομένων με τα σημερινά σχέδιά τους.
Απόσπασμα από το άρθρο του Δρ. Μπαλούτσου Γεωργίου, Δασολόγου – Υδρολόγου, που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 28, 2019 του περιοδικού «ΔΗΜΗΤΡΑ» του ΕΛΓΟ - ΔΗΜΗΤΡΑ
