Οι φυτoγενετικοί πόροι είναι το σύνολο του γενετικού υλικού των φυτών. Αποτελούν την βάση της επιστήμης της βελτίωσης φυτών για την ανάπτυξη της γεωργίας και της δασοπονίας. Οι βελτιωτές μέσω της επιλογής, δημιουργούν νέες ποικιλίες με επιθυμητά χαρακτηριστικά γνωρίσματα όπως είναι η απόδοση, η ανθεκτικότητα σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες, η ποιότητα αλλά πάντα με στόχο την εμπορευσιμότητα και την οικονομική ανταπόδοση.
Ως γενετικό υλικό νοείται κάθε είδους φυτικό, ζωικό, μικροβιακό ή άλλης προέλευσης υλικό που περιέχει λειτουργικές μονάδες κληρονομικότητας.
Εικόνα 1: Τεκμηρίωση υλικού και διατήρηση συλλογής ζωντανών φυτών (Βήμα 1), βασικές προϋποθέσεις για τις διαδικασίες επαναφοράς φυτικού υλικού στη φύση (επαναεισαγωγή νεοπληθυσμών) και την αειφορική αξιοποίηση.
Πηγή: Εργαστήριο Προστασίας & Αξιοποίησης Αυτοφυών & Ανθοκομικών Ειδών Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης & Φυτογενετικών Πόρων
Οι λόγοι που οδηγούν στην ανάγκη διατήρησης των φυτογενετικών πόρων είναι πολλοί και σημαντικοί:
► Η διατήρηση οδηγεί στην αναπαραγωγή και στη βιωσιμότητα προσαρμοσμένων γονοτύπων στις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες συγκεκριμένων περιοχών, οι οποίοι εμφανίζουν ανθεκτικότητα έναντι αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων καταπόνησης.
► Επίσης το γενετικό υλικό των φυτών που διατηρείται, μπορεί να αποτελέσει στο παρόν και στο μέλλον βασική δεξαμενή γονιδίων για την επιστήμη της βελτίωσης και τους βελτιωτές, ώστε να δημιουργηθούν νέες εξελιγμένες ποικιλίες, προσφέροντας επισιτιστική ασφάλεια.
► Με τη διατήρηση και πολλαπλασιασμό του φυτικού υλικού, μπορεί να γίνει επαναεισαγωγή του στο περιβάλλον κυρίως σε περιπτώσεις τρωτών και απειλούμενων ειδών.
► Τέλος, με την αξιοποίησή τους, μπορούν να δημιουργηθούν νέα προιόντα και καλλιέργειες, επιτυγχάνοντας την οικονομική ενίσχυση αγροτών αλλά και ολόκληρων περιοχών.
Οι φυτογενετικοί πόροι αποτελούν τη βάση της επιστήμης της βελτίωσης των φυτών. Οι βελτιωτές μέσω της επιλογής, δημιουργούν νέες ποικιλίες με επιθυμητά χαρακτηριστικά γνωρίσματα όπως είναι η απόδοση, η ανθεκτικότητα σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες, η ποιότητα αλλά πάντα με στόχο την εμπορευσιμότητα και την οικονομική ανταπόδοση.
Εικόνα 2. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εξημέρωσης του κρίταμου (Crithmum maritimum, Apiaceae) μέσω στρατηγικών βημάτων αειφορικής αξιοποίησης, η Ελλάδα αποτελεί μια από τις πρώτες χώρες στις οποίες καλλιεργείται το κρίταμο.
Πηγή: Εργαστήριο Προστασίας & Αξιοποίησης Αυτοφυών & Ανθοκομικών Ειδών Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης & Φυτογενετικών Πόρων
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΝΤΟΠΙΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ
Η αειφορική αξιοποίηση των φυτογενετικών πόρων της Ελλάδας, τονίζοντας τη σημασία της μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία ενός ισχυρού οικονομικά κράτους, μέσα από τη συνεργασία και την παραγωγή καινοτόμων προιόντων με προστιθέμενη αξία και εξαγωγικό προσανατολισμό.
Οι φυτογενετικοί πόροι αποτελούν επομένως την πρώτη ύλη και των τοπικών, παραδοσιακών ποικιλιών και των νέων βελτιωμένων ανταγωνιστικών ποικιλιών.
Τη δεκαετία του 1990, εξαιτίας της μεγάλης γενετικής διάβρωσης, αποφασίστηκε παγκόσμια η προστασία και η διάσωσή τους ώστε να μην εκλείψουν οι τοπικές παραδοσιακές ποικιλίες λόγω της προσαρμογής και της ανθεκτικότητάς τους σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες αλλά και λόγω της πιθανής μελλοντικής χρήσης τους από τη βελτιωτική επιστήμη ως πηγή γονιδίων για τη δημιουργία νέων βελτιωμένων ποικιλιών, με στόχο την επισιτιστική ασφάλεια.
Είναι πολύ σημαντικό να προστατεύσουμε αυτούς τους φυτογενετικούς πόρους γιατί η αξία τους δεν είναι μόνο επισιτιστική αλλά επεκτείνεται και σε άλλους τομείς της κοινωνίας.
Εικόνα 3. Διαδικασίες εγγενούς και αγενούς αναπαραγωγής (με κλασικές και βιοτεχνολογικές μεθόδους): βασικές προϋποθέσεις (Βήμα 2) για την επαναφορά φυτικού υλικού στη φύση (επαναεισαγωγή νεοπληθυσμών) και την αειφορική αξιοποίηση των φυτογενετικών πόρων (Βήμα 4).
Πηγή: Εργαστήριο Προστασίας & Αξιοποίησης Αυτοφυών & Ανθοκομικών Ειδών Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης & Φυτογενετικών Πόρων
Οι τρόποι διατήρησης των φυτογενετικών πόρων είναι δύο:
1. Η διατήρηση επί τόπου ή στο φυσικό περιβάλλον (in situ):
η οποία περιλαμβάνει και την διατήρηση στον αγρό ή γενικότερα “υπό καλλιέργεια” (on farm). Η (in situ) διατήρηση αφορά κυρίως το γενετικό υλικό των άγριων συγγενών ειδών των καλλιεργούμενων φυτών, στο φυσικό περιβάλλον.Δηλαδή τα φυτά προστατεύονται στο τόπο που αυτοφύονται.
2. Και η διατήρηση εκτός του φυσικού περιβάλλοντος (ex situ):
που αποβλέπει στη διατήρηση της γενετικής ποικιλίας μέσω της τεχνολογίας. Ο ένας τρόπος συμπληρώνει τον άλλο ώστε το σημαντικό έργο που επιτελούν, να είναι πιο αξιόπιστο και αποτελεσματικό. Η (ex situ) διατήρηση περιλαμβάνει την συλλογή, την ταξινόμηση, την αποθήκευση του φυτικού γενετικού υλικού η την πειραματική καλλιέργεια και εξημέρωση φυτικών ειδών έξω από το φυσικό τους περιβάλλον.
Μια ολοκληρωμένη έρευνα που διεξήχθη πριν μερικά χρόνια έδειξε πως οι γηγενείς ποικιλίες διαθέτουν αρκετά ανώτερα ποιοτικά γνωρίσματα σε σχέση με τις σύγχρονες ποικιλίες και τα υβρίδια.
► Οι ποικιλίες αυτές μπορούν να αποδώσουν και να αναπτυχθούν ικανοποιητικά, έχοντας μικρότερες ανάγκες σε νερό και θρεπτικά συστατικά, ενώ μπορούν να αμύνονται καλύτερα στους φυσικούς τους εχθρούς.
► Δηλαδή, οι γηγενείς ποικιλίες, μπορούν να καλλιεργούνται χωρίς να χρειάζονται εισροές ενέργειας (χημικά λιπάσματα ή φυτοφάρμακα) σε αντίθεση με τα υβρίδια και τις σύγχρονες υψηλοαποδοτικές ποικιλίες που απαιτούν μεγάλες ποσότητες νερού και χημικών.
Οι γηγενείς ποικιλίες μπορεί να καλλιεργηθούν και σε συνδυασμό με τις σύγχρονες (ως συγκαλλιέργεια), έτσι ώστε να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα τους.
► Η προώθηση τους ως σύνθετο προϊόν μπορεί να βοηθήσει στη μείωση και των εμπορικών τους αδυναμιών, λόγω της ιδιαίτερης εμφάνισης ορισμένων από αυτές και να επιτρέψει στον καταναλωτή να εξοικειωθεί και να εισάγει σταδιακά τις διαφορετικές ποικιλίες στις προτιμήσεις του.
► Επίσης, οι καλλιεργητές μπορούν μ’ αυτό τον τρόπο, να αναπτύξουν τα είδη εκείνα που προσαρμόζονται καλύτερα στις ιδιαίτερες καλλιεργητικές συνθήκες των περιοχών τους. Έτσι, και εισόδημα θα προκόψει για τις τοπικές κοινωνίες και οι μετακινήσεις γεωργικών πληθυσμών θα μετριασθούν.
► Τέλος, η σωστή αποθήκευση και συντήρηση των σπόρων των τοπικών ποικιλιών μπορεί να συμβάλλει στην ανεξαρτητοποίηση μιας χώρας από τις εταιρείες που παράγουν και εμπορεύονται τους σπόρους των σύγχρονων ποικιλιών και υβριδίων και να υπάρξει μεγάλο οικονομικό όφελος.
Η δημιουργία προιόντων με ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά μεγάλης διατροφικής αξίας, όπως τα προιόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης (ΠΟΠ) ή προιόντα υπερτροφών (super foods) που δημιουργούνται από καινούριες εναλλακτικές καλλιέργειες, βασιζόμενες σε τοπικές ποικιλίες ή αυτοφυή φυτά, δίνουν μεγάλη διατροφική και οικονομική σημασία στους φυτογενετικούς πόρους.
ΠΗΓΕΣ
Σταύρου, Χ. (2021). Φυτογενετικοί πόροι της Ελλάδας-Σύγχρονες τάσεις διατήρησης και προτάσεις για αειφορική αξιοποίησή τους.
Μελισσουργός, Θ. (2015). Η διατήρηση του γηγενούς γενετικού φυτικού υλικού στην Ελλάδα.
